بي_ان مف__اهي__م ق____رآن••• 53

بخ__ش اول: احكامى كه به صورت كلى در قرآن آمده است••• 54

بخ_______ش دوم: تخصي____ص عم____وم___ات••• 55

بخش سوم: مواردى است كه عنوان خاصى درقرآن آمده باشد••• 58

بخش چهارم:برخى مسائل شرعى است كه قرآن به گونه فراگير

متعرض آن نشده و تنها گ_وش_ه اى از آن را بيان داشته است••• 59

بخش پنجم: جدا س_اختن ن__اسخ از منس___وخ••• 60

نم__ون_ه ه_اى تفسي__ر م__أث_ور از پي__امب____ر••• 62

تفسير در دوران صح_ابه••• 78

آن_ان در پيشگ_اه خ__دا درج_ات متف_اوتى دارند••• 78

صح__ابه مفسّ____ر••• 79

داناترين صحابه به معانى قرآن اميرمؤمنان على عليه السلام ••• 79

عبداللّه بن مسع__ود••• 82

اَبَ__ىِّ بْ__نِ كَعْ___ب••• 83

عب_داللّه بن عب__اس••• 85

گست_____ره تفسي______ر اب__ن عب________اس••• 87

روش اب_____ن عب_____اس در تفسي_________ر••• 88

1. فهم مقاصد ق_رآن با م_راجع__ه به خود قرآن••• 89

2. رع________ايت اسب_________اب ن__________زول••• 91

3. تكي_______ه ب_______ر تفسي__ر منق_________ول••• 93

(430)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

4. اط_لاعات ادب_ى گست______رده••• 93

نگ__اهى ب_ه تفسي__ر ابن عب__اس••• 94

وي_ژگ___ى تف_اسي__ر صح___اب__ه••• 96

تفسي____ر در عص____ر ت__ابع___ان••• 98

م___دارس تفسي______ر••• 99

1. م_درس__ه مكّ______ه••• 99

2. م__درس_ه مدين____ه••• 100

3. م_درس_ه ك___وف___ه••• 100

4. م__درس_ه بص____ره••• 101

5. م__درس__ه ش_____ام••• 102

چه_ره ه_اى بارز ت__ابعان••• 104

ارزش تف_اسي_ر ت_ابع_ان••• 105

ويژگى تفسي___ر ت_ابع_ان••• 106

1. گست____________ردگى••• 106

2. شكل يافتن،ثبت وتدوين تفسير••• 108

3. اجته_اد و اعمال نظر••• 110

4. رواج اس___رائيلي__ات••• 115

من_ابع تفسير در عص__ر ت__ابع__ان••• 116

1. ق_________________رآن••• 116

(431)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

2. اح__اديث پي__امب_ر و اق__وال صح__ابه••• 116

3. در نظ_____ر گ_رفت_ن اسب__ابُ الن__زول••• 117

4. لغ__ت اصي_____ل ع___رب___ى فصي___ح••• 117

5. ان_واع دانش ه_ا••• 118

6. تكيه بر اجته_اد••• 119

7. استناد به پاره اى از نصوص كتب عهدين••• 119

مفسّ_____ران ن____ام_ى پس از ت__ابع_ان••• 120

1. ضَحّ_________اك••• 121

2. شَهْرُ بْنُ حَوْشَب••• 121

3. سُ__دِّى كبي____ر••• 122

4. اِبْنُ اَبى نَجي__حٍ••• 123

5. واصل بن عط_اء••• 123

6. عَطاء خ_راسانى••• 124

7. اب_ونَض__ر كَلْب_ى••• 124

8. اب_وحمزه ثُم_الى••• 125

9. شِبْ_لِ بْ_ن عِب_اد••• 126

10. اب_ن جُ___رَي_ج••• 126

11. يحيى بن كثير••• 127

12. مُقاتِل بن حَيّان••• 128

(432)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

13. مُق_اتِل ب_ن سليمان••• 128

14. معَ_مَ_______________ر••• 129

15. اب____وج_________ارود••• 129

16.

شعب________________ه••• 130

17. وَرْق___اء ب_ن عَمْ__رو••• 131

18. سُفْي___ان ثُ_____وْرى••• 131

19. اب_____ن عُيَيْنَ______ه••• 132

20. اب____ن زي_________د••• 132

21. اب___ومع_______اوي__ه••• 133

22. سُ___دّى صغي_____ر••• 133

23. وكي________________ع••• 134

24. ابن كيس__ان أصَ__مّ••• 134

25. فَ_________________رّاء••• 135

26. اب__و مُنْ____ذِر كَلْبِ_ىّ••• 135

27. رَوح ب___ن عُب____اده••• 136

28. ي___زيد بن ه__ارون••• 136

29. صنع_____________انى••• 137

30. فِ____ري_______اب___ى••• 137

31. قَبُيْصَةُ بْنُ ع__امِ__رٍ••• 138

(433)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

32. اب_و حُ_ذَيْفَ___ه••• 138

33. جُبّ_________ائى••• 138

34. عَيّ_____اش___ى••• 139

35. اب____و مسل__م••• 139

36. قم___________ى••• 140

37. رُمّ_______ان__ى••• 140

نقش اه_ل بيت در تفسي_ر••• 141

عت__رت كن__ارق__رآن••• 141

ذكرنمونه هايى ازتفاسيرمعتبرِمنقول ازاهل بيت••• 144

تفسير در عصر تدوين••• 145

مراحل و تن_وع تفسي_ر••• 148

تفس__ير ت___رتيب__ى••• 149

تفسي____ر نقل_____ى••• 149

1 _ تفسي_____ر ق______رآن ب____ه ق______رآن••• 150

2 - تفسي_____ر ق______رآن ب____ا سنّ_____ت••• 152

3 _ تفسير ق__رآن بن__ابر سخن_ان صح_ابه••• 152

4 _ تفسي__ر ق_رآن بن_ا بر گفت_ه هاى تابعان••• 153

آف______ات تفسي___ر نقل____ى (م__أث__ور)••• 153

1 _ ضعف سن__دها••• 154

(434)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

2 _ جع_ل در تفسي__ر••• 155

3 _ اس_____رائيلي__ات••• 156

اس_رائيلي_ات در كت_ب تفسي_ر و ح__دي_ث ؟••• 158

مع____روف ت__ري_ن تف____اسي___ر نقل__ى••• 161

1 _ تفسير مجاهد به روايت ابن ابى نُجَيح••• 162

2 _ تفسير سُدِّى كبير••• 163

3 _ تفسير كلب______ى••• 164

4 _ تفسي_____ر اب__وحم____زه ثُم____الِ___ىّ••• 166

5 _ تفسي___ر مق____ات__ل ب__ن سليم___ان••• 167

6 _ تفسي__________ر اَبُ________والْج_____ارود••• 172

7 _ تفسي__ر عب____دال___رزاق صنع____انى••• 172

8 _ ج____ام__ع البي_______ان طب________رى••• 174

9 _ تفسير عَيّ__اشى••• 178

10 _ تفسي____ر اب__ن اب__ى ح__ات__م رازى••• 180

11 _ تفسير قُمِ____ىّ••• 183

روش تفسي___ر قم_ى••• 185

12 _ تفسي___ر ثعلب__ى (الكشف و البيان)••• 187

13 _ تفسير ابن عطيه (اَلْمُحَ__رِّرُ الْ_وَجيز)••• 189

شيوه تفسير ابن عطيه••• 191

(435)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

14 _ تفسي___ر بغ____وى (مَع____الِ__مُ التَّنْ___زيل)••• 193

15 _ تفسيرخازن (لُبابُ التَّأويلِ فىمَعانِى التَّنْزيلِ)••• 194

16 _ تفسي__ر ابن كثي__ر••• 195

شيوه ابن كثي_ر در تفسير••• 196

پيم____ودن راه مي__ان__ه••• 197

17 _ تفسي__ر ثَع__الب__ى (اَلْجَ__واهِ__رُ الْحِس_ان)••• 198

18 - اَل____دُّرُّ الْمَنْث____ور••• 199

دو نكت___ه ق__اب_ل توجه••• 200

ام___ا نكت____ه منف_____ى•••

200

19 _ مُنْهَپ___جُ الص_ّادقي_ن••• 201

20 _ تفسي__ر ص___اف__ى••• 202

روش في___ض ك____اش____انى در تفسي________ر••• 203

21 _ تفسير اَلاَْصْف_____ى••• 204

22 _ تفسير اَلْمُصَفّ_____ى••• 204

23 _ تفسي________ر بَح_____رانى (الب___ره___ان)••• 204

24 _ تفسي________ر ح__وي_____زى (ن_ورالثقلي_ن)••• 206

25 _ تفسير مَشْهَدِىّ (كَنْزُالدَّقائِق وَ بَحْرُالْغَرائِب)••• 207

26 _ تفسير كبي__ر شُبَّ__ر (صف__وة التف__اسي__ر)••• 208

27 _ تفسير وسي____ط (الج___واه__ر الثمي____ن)••• 209

(436)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

28 _ تفسي____ر وَجي______ز شُبَّ_______ر••• 209

30 _ 29 _ تفسيربَرَغانِىّ(بَحْرُالْعِرْفان)••• 211

تفسي___ر اجته_________ادى••• 212

تن___وع تفسي__ر اجته___ادى••• 214

تفسير فقهى (آيات الاحك_ام)••• 215

1 - احكامُ القرآن جَصّ_اص••• 218

2 _ احكامُ القرآن منسوب به شافعى (متوفاى 204)••• 219

3 _ احك____امُ الق____رآن كي___اه__رّاسى ش__افع__ى••• 220

4 _ احك____ام الق_____رآن اب__ن الع___رب_ى مالك___ى••• 220

5 _ احك____ام الق__رآن راون____دى (فق__ه الق___رآن)••• 221

6 _ احكام القرآن سيورى(كَنْزُالْعِرْفانِ فىفِقْهِ الْقُرآن)••• 221

7 _ زُبْدَةُ الْبَيانُ فى اَحْك_امِ الْقُ_رْآنِ مق_دّس اردبيلى••• 222

8 _ مَسالِكُ الأَْفْهامِ اِلى آياتِ الأَْحْكامِ جواد كاظمى••• 222

9 _ قَلاْئِدُ ال__دُّرَرِ فى بَي__انِ آي__اتِ الأَحْك_امِ بَالأَْثَرِ••• 223

تف__اسي______ر ج_____ام__ع••• 223

1 _ التِّبْيانُ فىتَفْسيرِ القرآن••• 223

مع___رفى اي____ن تفسي___ر••• 224

روش شيخ طوسى در تفسير••• 225

2 _ مَجْمَ____عُ الْبَي___ان فى تفسي______رِ الْقُ____رآن••• 226

(437)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

روش وى در تفسير••• 228

3 _ تفسير ماوردى (النكت و العيون)••• 230

4 _ رَوْحُ الْجِن____ان و رُوحُ الْجَن____ان••• 232

روش وى در تفسير••• 236

5 _ تفسير كبير (مف__اتي__حُ الغي__ب)••• 237

روش وى در تفسير••• 238

عن_____اي__ت وى ب___ه اه__ل بي__ت••• 240

ام___امُ الْمُشَكِّكي_ن••• 245

مباحث بيه_____وده••• 246

6 _ تفسي___ر قُ__رْطُب__ى (اَلْج____امِعُ لاَِحْك___امِ الْق______رآن)••• 247

7 _ تفسي_ر بيض___اوى (اَنْ___وار التَّنْزيل و اَسْ___رارُ التَّ___أويل)••• 248

8 _ تفسي___ر نَسَف__ى (مَ__دارِكُ التَّنْ__زيل وَ حَق__ائِقُ التَّأويل)••• 249

9 _ تفسيراَبُوالسُّعُود(اِرْشادُالْعَقْلِ السَّليمِ اِلىمَزايَاالْكِتابِ الْكَريمِ)••• 250

10 _ تفسير آل__وس_ى (روح المعانى)••• 251

11 _ تفسي_ر بَ_لاغى (آلاءُ الرَّحْمان)••• 252

تف__اسي__ر ك__وت__اه••• 254

تف__اسي__ر ادب_____ى••• 258

1 _ تفسي__ر كَشّ_اف••• 259

(438)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ب__رخ__ورد او ب____ا اه_____ل سنّ___ت••• 263

2 _ تفسي_____ر

ج____وام_عُ الج___ام_ع••• 264

3 _ اَلْبَحْ____________رُ الْمُحي_________ط••• 267

4 _ اَلنَّهْ__رُ المادُّ مِنَ الْبَحْ_رِ الْمُحي__طِ••• 268

5 _ اَل__دُّرُ اللَّقي_طِ مِنَ الْبَحْ__رِ الْمُحيط••• 268

6 _ مع_____انى الق______رآن _ فَ____رّاء••• 269

7 _ مَج_ازُ الق__رآن••• 269

8 _ مع__انى الق___رآن _ مَج___اشِعِ__ىّ••• 270

9 _ نَهْجُ الْبَيانِ عَنْ كَشْفِ مَعانِى الْقُرآن••• 271

10 _ اِعْرابُ القرآن••• 273

11_اِمْ__لاءُ ما مَ__نَّ بِ__هِ ال__رَّحْم__انُ مِنْ وُجُوهِ الاِْعْرابِ وَ الْقِرائاتِ فى جَمي_عِ الْقُ_رْآنِ••• 274

تفسي__ر ع__رف_ان_ى••• 276

ع__رف__ان چيس_ت ؟••• 276

عرف__ان و حكم___ت••• 282

عن_اص_ر بني_ادي_ن مكت_ب ع__رف__ان••• 283

شيوه تفسير ع_رفانى••• 283

مع__روف ت_رين تف__اسي___ر ع_رفانى••• 293

1 _ تفسي________ر تُسْتَ____________رى••• 294

گ___زارش__ى از تفسي____ر سُلَم____ى••• 298

(439)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

3 _ تفسير قُشَيْ_رِى (لَط___ائِفُ الاِْش___ارات)••• 301

4 _ كَشْفُ الاَْسْرارِوَعُدَّةُ الاَْبْرار (تفسيرمِيْبُدِىّ)••• 303

5 _ خ_____لاص__ه تفسي______ر مِيْبُ______دِىّ••• 311

6 _ تفسي_____________ر ابن ع_______رب_____ى••• 312

7 _ اَلتَّ___________أْوي___لاتُ النَّجْمِيَّ_________ة••• 318

8 _ عَرائِسُ الْبَي____انِ فى حَق___ائِقِ الْقُ_رآن••• 318

9 _ تفسي_____ر ك___اشف__ى (مَ_واهِ_بٌ عَلِيَّةٌ)••• 318

10 _ تفسير حكيم ص__درُالمتألّهين شيرازى••• 320

نكت_____ه ها و ظ__رافت ه_ا••• 321

تفسي__ر در عص_ر ج__دي__د••• 323

دي__دگ__اه رواي___ات و ص___اح_ب نظ___ران••• 329

شي___وه ه__اى مختل__ف تفسي__ر عص___رى••• 333

الف) تفسي______ر ب____ه شي____وه علم___ى••• 333

1 _ كش__ف الاس______رار الن______ورانيّ______ه••• 334

2 _ طَب__ائِعُ الإِْسْتِبْ__داد وَ مَص__ارِعُ الإْسْتِعْباد••• 336

3 _ الهي____أة و الإس___لام••• 338

4 _ بص_____ائر جغ____رافيّه••• 339

5 _ مَ__عَ اللّهِ فِى السَّم___اءِ••• 340

6 _ اَللّه ُ وَ الْكَ____________وْنُ••• 340

(440)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

7 _ اِلْعِلْ___مُ يَ__دعُو لِ_لاْءيم___انِ••• 340

8 _ ق________رآن و طبيع_____ت••• 341

9 _ كت_اب هاى اَلطِّبُّ وَ الْقُ_رْآن••• 342

10 _ اَلْجَواهِرُ فى تَفْسيرِ الْقُرآن••• 345

روش طَنْط____اوى در تفسي__ر••• 347

11 _ تفسي________ر فَ____ري___د••• 349

ب) شي____وه ادب__ى _ اجتم___اع__ى••• 351

مه__م ترين پيش___روان اين مكت__ب••• 352

1 _ المَن______ار (تفسيرالقرآن العظيم)••• 352

2 _ تفسير قاسمى (مَحاسِنُ التَّأويل)••• 3553 _ تفسي_______ر مَ_____راغ__ى••• 356

4 - ف_ى ظِ____لالِ الق_____رآن••• 357روش او در تفسي______________ر••• 358

5 - اَلْميزانُ فى تفسيرِ الق_رآن•••

359

6 _ الفرقان فى تفسيرِ الق_رآن••• 362

7 _ تقريبُ القرآنِ اِلَى الأَْذْه_ان••• 3638 _ م_____ن ه_____دى الق_رآن••• 364

9 _ مِ___نْ وح______ىِ الْقُ___رآن••• 364

10 _ تفسي______ر نم______ون__ه••• 366

(441)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

11 _ اَلْك________اشِ_____ف••• 368

12 _ مخ__زنُ العِ___رْف_ان••• 370

13 _ اَلتَّحْ_ريرُ وَ التَّنْ__وي_ر••• 371

14 _ اَلاَْءساسُ فِى التَّفسير••• 372

15 _ اَلتَّفسي___رُ الْمُني____ر••• 372

16 _ تفسي______ر ن_وي___ن••• 373

17 _ پ___رت___وى از ق_رآن••• 374

ج) شي_وه سي_اسى انحراف_ى••• 374

د) شي__وه عقل___ى اف_راط_ى••• 375

1 _ تفسي__ر سي__د احم__د خ__ان هن___دى••• 376

2 _ اَلْهِدايَةُ وَالْعِرْفانُ فىتَفْسيرِالْقُرْآنِ بِالْقُرْآنِ••• 378

تفسير بر حسب ترتيب نزول••• 379

تفسي_______ر م_وض_وع__ى••• 388

ويژگى هاى تفسي_ر موضوعى••• 392

الف) والاي___ى در ه___دف••• 392

ب) ژرف نگ___________رى••• 392

ج) نق__ش اثب_________اتى••• 393

ان__واع تفسي__ر م_وض_وعى••• 394

اولي__ن دست__ه بن___دى م_وض_وعى آي__ات••• 395

(442)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تف_اسير موضوعى ف__راگير و مستق_ل••• 396

1 _ مفاهيمُ القرآن••• 396

2 _ منش_ور جاويد••• 397

3 _ پي____ام ق_رآن••• 399

4 _ مع__ارف قرآن••• 400

5 _ تفسي___ر م__وض__وعى حكي__م ج____وادى آمل___ى••• 401

فه__رست اجم__الى مطالب اين كتاب••• 402

6 _ مع_ارف قرآنى••• 406

تف__اسي__ر لُغَ___وى••• 408

تف__اسي__ر متش__ابه__ات الق___رآن••• 416

1 _ مُتَشابِهُ القرآن••• 417

2 _ تَنْ__زيهُ الْقُ__رْآنِ عَنِ الْمَط__اعِن••• 418

3 _ مُتَش____ابِ__هُ الْقُرْآن و مُخْتَلَفَ__ه••• 419

4 _ اَسْئِلَةُ الْقُرْآنِ الْمَجيدِ وَ اَجْوِبَتُها مِنْ غَرائِبَ اَىِ التَّنْزيلَ••• 421

5 _ اَضْ___واءٌ عَلَ__ى الْمُتَش___ابِه_اتِ••• 421

6 - تفسي_ر آي_ات مشكل_ه ق____رآن••• 422

7 _ يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ••• 423

8 _ نكت__ه هايى از ق__رآن مجي____د••• 424

9 _ اَلْمُحْكَ__مُ وَ الْمُتَشابِهُ فِى الْقُرآنِ••• 426

10 _ اَلنَّهْجُ الْقَويمُ فِى الدِّفاعِ عَنْ قُدْسَيَّةِ الْقُرْآنِ الْكَريم••• 426

(443)

مقدمه

قرآن كريم از روزهاى آغازين نزول تاكنون كانون توجه و بحث و گفتگوى اشخاص و تمدن هاى مختلف بوده است. به نحوى كه بسيارى از پيشرفت هاى اعتقادى، علمى، اجتماعى، سياسى و اقتصادى جوامع مختلف مستقيم يا غيرمستقيم از اين سرچشمه

نور و هدايت سيراب شده و تأثير پذيرفته است.

اين كتاب آسمانى راهنماى زندگى و عمل و چراغ فروزان جاودانه اى است بر معبر تاريخ كه در تاريكزار زندگى انسان و در سده هاى دراز، انبوه انسان هاى سرگشته را به مقصد اعلا و مقصود والا رهنمون گشته است. به همين سبب است كه خداوند سبحان در كنار ابلاغ قرآن كريم، تبيين و تفسير آن را برعهده پيامبر صلى الله عليه و آله گذاشته و با صراحت فرمود: «وَ اَنْزَلْنا اِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَيْهِمْ : و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم، تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى» (44/نحل).

شواهد و قراين قطعى قرآنى، روايى و تاريخى گواهى مى دهد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از آغاز فرود آمدن قرآن كريم به تفسير و تبيين آن مى پرداخت و به پيروى از سيره آن حضرت، اهل بيت عليهم السلام و بعضى از صحابه نيز به تفسير قرآن كري_م روى آورده و مكات_ب تفسي_رى به وسيل_ه شاگ_ردان ب_ارز صحابه _ يعنى تابعين _ گسترش يافت و بعد از آنان انديشمندان مسلمان در طول قرون گذشته با روش هاى گوناگون به تفسير قرآن كريم پرداخته و مى پردازند.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان كه با هدف توسعه فرهنگ انسانساز قرآن كريم در جامعه خصوصا براى جوانان عزيز تأسيس شده، در طول حيات 20 ساله خود دو نوع آثار قرآنى را تأليف و منتشر نموده است كه يك گروه آنها تفاسير موضوعى و تخصصى قرآنى نظير باستان شناسى، گياه شناسى، هنرهاى دستى، شيطان شناسى، لغت شناسى، حقوق زن، معادشناسى، سيماى مهدى و... و گروه دوم «خلاصه نمودن و ساده سازى متون

(444)

تفسيرى و علوم قرآنى معتبر» مى باشد.

از

جمله تأليفات اخير مى توان به تفسير جوان (برگرفته از تفسير نمونه آية اللّه مك_ارم شيرازى) در 30 جل_د، تفسير بيان (برگزيده تفسير مجمع البيان آية اللّه طبرسى"ره") در 30جلد وقرآن ناطق على بن ابيطالب عليه السلام (برگزيده الغدير علامه امينى"ره") در يك جلد اشاره نمود كه مورد استقبال گسترده جوانان عزيز خصوصا در دانشگاه ها و مراكز علمى و تحقيقاتى كشور قرار گرفته و به عنوان كتاب مرجع و منبع در پژوهش هاى تخصصى يا مسابقات تفسيرى و موضوعى قرآن كريم مطمح نظر مى باشد.

آنچ__ه پي_ش روى داري_د برگزي_ده كت_اب ارزشمن__د و كلي__دى «تفسير مفسّران» تأليف «حضرت آية اللّه محمدهادى معرفت» است. معظمٌ له از افتخارات جهان اسلام و نوادر عرصه پژوهش و مطالعات كاربردى «تفسير و علوم قرآن» مى باشند.

اميد است قرآن پژوهان عزيز خصوصا جوانان «متديّن و متدبّر» با مطالعه كتاب «سرگذشت تفسير» با دنياى زيباى جديدى آشنا شوند كه قطعا بسيارى از آنها تاكنون به دليل عدم فرصت كافى و كمى حوصله براى مطالعه منابع متعدد و پرحجم موجود، امكان سير و سياحت در اين اقيانوس زيبا را نداشته اند.

به تاريخ 4/1/1384

دارالاجابه حرم ملكوتى سلطان على بن موسى الرضا عليه السلام

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

فَيا مُعِزَّ

الاَْوْلِياءَوَيامُذِلَ الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا

وَ اَهْلَنَا الضُّ___رَّ فى غَيْبَتِ___كَ وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

(4)

ببندند و اين خلأ را پر كنند همان گونه كه علامه امينى با الغديرش و علامه طباطبايى با الميزانش. در اين ميان نسل جوان را بايد دست گرفت و بر سر سفره اين پژوهشگران نشاند و رشد داد. جناب آقاى دكتر محمد بيستونى رئيس هيئت مديره مؤسسه قرآنى تفسير جوان به فضل الهى اين كار را بعهده گرفته و آثار ارزشمند مفسّران را با زبانى ساده و بيانى شيرين، پيراسته از تعقيدات در اختيار نسل جوان قرار داده علاوه بر اين آنان را به نوشتن كتابى در موضوعى كه منابع را در اختيارشان قرار داده دعوت مى كند. از مؤسسه مذكور ديدار كوتاهى داشتيم، از كار و پشتكار و هدفمند بودن آثارشان اعجاب و تحسينم شعله ور شد، از خداوند منان افاضه بيشتر و توفيق افزونى برايشان خواستارم. به اميد آنكه در مراحل غيرتفسيرى هم از معارف اسلامى درهاى وسيعى برويشان گشاده شود.

آمين رب العالمين

21 ربيع الثانى 1425

21 خرداد 1383

اب_والقاسم خزعلى

(6)

گذاشته و با صراحت فرمود: «وَ اَنْزَلْنا اِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَيْهِمْ : و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم، تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى» (44/نحل).

شواهد و قراين قطعى قرآنى، روايى و تاريخى گواهى مى دهد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از آغاز فرود آمدن قرآن كريم به تفسير و تبيين آن مى پرداخت و به پيروى از سيره آن حضرت، اهل بيت عليهم السلام و بعضى از صحابه نيز به تفسير قرآن كري_م روى آورده و مكات_ب تفسي_رى به وسيل_ه شاگ_ردان ب_ارز صحابه _ يعنى تابعين _ گسترش يافت و بعد از آنان انديشمندان مسلمان در طول قرون گذشته با روش هاى گوناگون به تفسير قرآن كريم پرداخته و مى پ__ردازن__د.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان كه با هدف توسعه فرهنگ انسانساز قرآن كريم در جامعه خصوصا براى جوانان عزيز تأسيس شده، در طول حيات 20 ساله خود دو نوع آثار قرآنى را تأليف و منتشر نموده است كه يك گروه آنها

(7)

تفاسير موضوعى و تخصصى قرآنى نظير باستان شناسى، گياه شناسى، هنرهاى دستى، شيطان شناسى، لغت شناسى، حقوق زن، معادشناسى، سيم___اى مه___دى و... و گ___روه دوم «خلاصه نمودن و ساده سازى مت__ون تفسي__رى و عل__وم ق__رآنى معتب__ر» مى باشد.

از جمله تأليفات اخير مى توان به تفسير جوان (برگرفته از تفسير نمونه آية اللّه مك_ارم شيرازى) در 30 جل_د، تفسير بيان (برگزيده تفسير مجمع البيان آية اللّه طبرسى"ره") در 30جلد وقرآن ناطق على بن ابيطالب عليه السلام (برگزيده الغدير علامه امينى"ره") در يك جلد اشاره نمود كه مورد استقبال گسترده جوانان عزيز خصوصا در دانشگاه ها و مراكز علمى و تحقيقاتى كشور قرار گرفته و به عنوان كتاب مرجع و منبع در پژوهش هاى تخصصى يا مسابقات تفسيرى

و موضوعى قرآن كريم مطمح نظر مى باشد.

آنچه پيش روى داريد درادامه كار گزينش و ساده سازى متون معتبر قرآنى تدوين گرديده كه تحت عنوان «سرگذشت تفسير» برگزيده كتاب ارزشمند و كليدى «تفسير و مفسّران» تأليف «حضرت آية اللّه محمدهادى معرفت» نامگذارى شده است. معظمٌ له از افتخارات جهان اسلام و نوادر عرصه پژوهش و مطالعات كاربردى «تفسي_ر و عل_وم ق_رآن» مى باشند.

اميد است قرآن پژوهان عزيز خصوصا جوانان «متديّن و متدبّر» با مطالعه اين كتاب با دنياى زيباى جديدى آشنا شوند كه قطعا بسيارى از آنها تاكنون به دليل عدم فرصت كافى و كمى حوصله براى مطالعه منابع متعدد و پ__رحج__م قبلى، امك__ان سير و سياحت در اين اقيانوس زيبا را نداشته اند.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

به تاريخ 4/1/1384

دارالاجابه حرم ملكوتى سلطان على بن موسى الرضا عليه السلام

(8)

براى مردم هداي___ت و ان___درزى ب__راى تق__واپيشگ__ان اس__ت» (138 / آل عمران).

3- «هذا بَص_ائِرُ لِلنّاسِ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ ؛ اين قرآن براى مردمان بصيرت هاست و براى گروهى كه گروهى كه يقين دارند، هدايت و رحم__ت است» (20 / ج_اثي__ه).

4- «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْيانالِكُلِ شَىْ ءٍ ؛ اين كتاب را كه به ت__و (پي__امب__ر) ن__ازل ك___رده اي__م بي__ان هم____ه چي__ز اس__ت» (89 / نحل).

5- «وَ لايَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ اِلاّ جِئْناكَ بِالْحَقِّ وَ اَحْسَنَ تَفْسيرا ؛ تو را مثالى نمى آورند مگربه تو سخنى درست و بهترين توضيح راآورده ايم»(33/فرقان).

6- «وَ هُوَ الَّذىآ اَنَزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتبَ مُفَصَّلاً ؛ اوس__ت ك__ه اي__ن كت____اب را مفص__لاً ب___ر شم_____ا ف__رو ف___رست______اده اس____ت» (3/ فرق___ان).

(10) سرگذشت تفسير

و تفصيل و تبيينى براى همه چيز است ؛ گاهى ابهام كه امرى عارضى و خارج از ذات قرآن و ناشى از خصوصيت سبك بيانى آن است، پيش مى آيد ؛ زيرا قرآن براى عرضه قوانين كلى و اوليه نازل گشته ؛ از اين رو به اختصار سخن گفته است (كه اين خود موجب ابهام مى گردد) و تفصيل جزئيات مطالب را به بيان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله واگذاشته است.(1)

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «دستور اقامه نماز (به طور كلى) بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد، ولى كيفيت اقامه آن (سه يا چهار ركعت خواندن آن) مشخص نبود، تا اين كه پيامبر خود اين فرمان را براى م__ردم تشري__ح ك___رد» .(2)

همچنين قرآن كريم امورى كلى را مطرح ساخته و جزئيات آن را واگذاشته است. اين خود سبب اجمال آيات شده و محتاج به شرح و بيان است ؛ مثل جنبنده اى كه از زمين خارج خواهد شد و با مردم سخن خواهد گفت (3) و يا دليلى

كه موجب اثبات مصونيت

1- «وَ اَنْزَلْنا اِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَيْهِم وَ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرُونَ ؛ ق__رآن را به تو (پيامب__ر) ن__ازل كرديم تا براى مردم آنچه را كه به ايشان ن__ازل ش__ده اس__ت، بي__ان دارى، باش__د ك__ه بين__ديشن__د» (44/ نحل).

2- ك___اف___ى، ج 1، ص 286.

3- «وَ اِذا وَقَ_عَ الْقَ_وْلُ عَلَيْهِم اَخْرَجْنا لَهُمْ دابَّةً مِنَ الاَْرْضِ تُكَلِّمُهُم اَنَّ النّاسَ كانُوابِاياتِن_ا لا يُوقِنُونَ ؛ و چون وعده عذاب بر آنان واجب شود، برايش__ان جنبنده اى از زمين بيرون آوريم كه با ايشان سخن گويد كه: م___ردم__ان ب___ه آي__ات م____ا يقي_____ن نم____ى آورن______د» (82/ نمل).

دليل نياز به تفسير (11)

يوس__ف از ارتك____اب گن____اه گ__ردي____د (1) و م_انن__د اي__ن ه_ا .

باشد ؛ مانند اعمالى كه مُصاحِب موسى عليه السلام بدان دست مى زد كه ظاهر آن اعمال آن قدر گيج كننده بود كه موسى عليه السلام نتوانست آن ها را تحمل كند و از علت آن نپرسد.

تَأْويلِ الاَْحاديثَ؛ و تعبير خواب ها را به تو مى آموزد».

2- «وَ لِنُعَلِّمَ__هُ مِنْ تَ__أْوي_لِ الاَْحاديثِ ؛ تا او را تعبير خواب بياموزيم».

3- «نَبِّئْنا بِتَأْويلِهآ اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ؛ ما را از تعبير آن خبر دار ك_ن كه تو از نيكوكاران مى بينيم».

4- «ق__الَ...اِلاّ نَبَّ__أْتُكُم__ا بِتَ__أْويلِه ؛ گفت:... مگر آن كه من از تعبير آن ب__ه شم_____ا خب_____ر مى ده__م».

5- «وَ ما نَحْنُ بِتَأْويلِ الاَْحْلمِ بِعلِمينَ ؛ و م__ا ب__ه تعبي__ر خ_واب هاى آشفت_______ه دان________ا نيستي__م».

6- «اَنَا اُنَبِّئُكُمْ بِتَأْويلِه فَاَرْسِلُونِ ؛ مرا (به زندان) بفرستيد تا شما را از تعبي_______ر آن خب______ر ده___م».

7- « وَقالَ ياَبَتِ ه__ذا تَ__أْويلُ رُءْيىَ ؛ و (ي__وسف) گفت: اى پدر، اين است تعبي_ر خ_واب پيشين م__ن».

8- « وَ عَلَّمْتَن__ى مِ__نْ تَ__أْوي___لِ الاَْح__ادي__ثِ ؛ و از تعبي__ر خواب ه__ا ب_____ه م_____ن آم____وخت_____ى».

9- «وپيمانه راچون بپيماييد،باترازوى درست وزن كنيدكه اين بهتر و عاقبت آن نيك__وتر است» (35 / اسراء) .

(14) سرگذشت تفسير

مصداق ديگر تأويل به معناى سرانجام و عاقبت كار، آيه مباركه «هَلْ يَنْظُرُونَ اِلاّ تَأْويلَهُ يَوْمَ يَأْتى تَأْويلُهُ»(1) است ؛ يعنى آيا در انتظ__ار ب__ه س_ر مى ب_رن_د ت_ا ب_دانن_د ف_رج_ام كار شريعت و ق_رآن ب_ه كج_ا خت_م مى ش__ود ؟

تا اين جا معانى سه گانه تأويل در قرآن كريم را بيان كرديم. معناى چهارم تأويل _ كه در قرآن نيامده، ولى در كلام پيشينيان به كار رفته _ عبارت است از: انتزاع مفهوم عام و گسترده از آيه اى كه در مورد خاصى نازل شده است. از تأويل به اين معنا، گاهى به «بطن» يعنى معناى ثانوى و پوشيده اى كه از ظاهر آيه به دست نمى آيد هم تعبير شده است، در مقابل «ظَهر» يعنى معناى اوليه اى كه ظاه_ر آي_ه بر حس__ب وضع و كارب_رد، آن معن__ا را

مى فهماند.

پيامبر فرموده است: «ما فِى الْقُرْآنِ آيَةٌ اِلاّ وَ لَها ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ ؛ در قرآن هيچ آيه اى نيست مگر اين كه داراى ظهر و بطن است». وقتى از امام باقر عليه السلام از معناى اين حديث پيامبر پرسيدند، در پاسخ فرمود: «ظَهْرُهُ تَنْزيلُهُ وَ بَطْنُهُ تَأْويلُهُ، مِنْهُ ما قَدْ مَضى وَ مِنْهُ ما لَمْ يَكُنْ، يَجْرى كَما تَجْرِى الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ ؛ (2) ظهر قرآن يعنى تنزيل آن و بطن قرآن يعنى تأويل آن، بعضى از مصاديق تأويل آيات قرآن در گذشته روى داده و برخ_ى هنوز رخ ننم_وده اس__ت.

در روايت ديگر، امام باقر عليه السلام فرموده است: «اگر آيه اى از قرآن

1-«آي__ا آن__ان ج__ز در انتظ__ار ت__أوي__ل آنن__د ، روزى ك__ه وق__ت انج___ام آن بي__اي__د» (53 / اع___راف).

2- صفار، بَصائِرُ الدَّرَجات، ص 196 .

معانى تأويل در قرآن (15)

درباره قومى نازل شد و سپس آن قوم هلاك شدند، با هلاكت آنان، آيه نيز خواهد مرد [نزول آن انجام پذيرفته است]، ولى قرآن هميشه زنده است [در مقام تأويل] و مفهوم آيات آن عام است، تا آسمان و زمين برجاست تمامى آيات قرآن از اول تا به آخر زنده است و اقوام مختلف كه در طى زمان مى آيند ناگزير مصاديق آيات رحمت ي__ا ع__ذاب آن خ__واهن_د بود» .(1)

به هر حال، اين معناى تأويل (معناى چهارم) دامنه اى بس گسترده دارد و همين معناست كه ضامن عموميت قرآن است و موجب مى شود قرآن شامل تمام زمان ها و دوران ها باشد ؛ زيرا اگر مفاهيم فراگير برگرفته شده از موارد خاص نباشد و آيه مختص همان موردِ شأن نزول باشد، از آيات قرآن عاطل و بى ثمر مى شوند و فايده اى جز

ثواب تلاوت و ترتيل آن در طول شبانه روز نخواهند داشت.

كه اين هزينه ها همان ماليات است كه مقدار آن از سوى دولت _ بر اساس نيازها _ تعيين مى شود و بر اموال و دارايى هاى مردم بار مى گردد. به همين دليل، برخلاف زكات و خمس كه هم مقدار و هم مورد مصرف آن با صراحت تعيين شده در شريعت براى ماليات ميزان مشخصى تعيين نشده است ؛ لذا اميرمؤمنان عليه السلام در هر س___ال ب__راى اسب عتيق (اصيل) دو دينار و براى اسب بِرذَون (دو رگ__ه و غي__ر اصي__ل)

نمونه آيه اى كه متضمن مفاهيم عام است (17)

ي__ك دين_ار ماليات قرارداد. (1)

دستگاه مادى مخصوص و مع_روف اختص_اص نخ__واهد داشت.

2. آيه مباركه «قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَصْبَحَ ماآؤُكُمْ غَوْرا فَمَنْ يَأْتيكُم

1- وسائلُ الشيعه، ج 9، ص 77 .

2- (9 / رحمان) .

(18) سرگذشت تفسير

بِماآءٍ مَعينٍ»(1). معناى ظاهرى آيه كاملاً روشن است ؛ مى گويد: نعمت وجود، وسايل زندگى و تداوم حيات، همه در گرو اراده الهى و بر اساس تدبير جهان شمول اوست ؛ زيرا خداوند تنها كسى است كه به دليل امكان حيات جاويد، اين زمينه را مهيا ساخته كه اگ__ر فض__ل و عن__ايت خ__داون__د نسب__ت ب__ه بندگانش نباشد، ك__ار ب__ر آنان سخت خواهد ش__د.

اين معناى ظاهرى آيه بود، اما امام باقر عليه السلام در ذيل آيه بيانى دارد كه معناى باطنى و محتواى كلى آيه را روشن مى سازد ؛ امام مى فرمايد: «اگر امام و پيشواى خودتان را از دست بدهيد و به او دست__رسى ن__داشت__ه ب__اشي__د چ__ه خ__واهي__د ان_ديشي_د؟». (2)

معل__وم است ك__ه ام__ام در آيه «م__اءٍ معي__نٍ» را به پيش___واى امّ__ت تفسي__ر مى كن__د.

امام رضا عليه السلام در تفسير آيه فرموده است: «مراد از «ماؤُكُمْ» علوم ائمه است و ائمه ابواب علم الهى هستند ؛ در نتيجه مراد از «ماءٍ معينٍ» نيز علم ائمه است» .(3)

3. آيه مباركه «فَلْيَنْظُرِ الاِْنْسانُ اِلى طَعامِهِ»(4) ؛ معناى ظاهرى آيه اين است كه انسان بايد در غذاى خود تأمل كند و ببيند كه طبيعت چگونه امكان به دست آوردن آن را فراهم ساخته و بى مقدمه و بى دليل و خود به خود به وجود نيامده است. اگر انسان به دقت در غذاى خويش بنگرد و در آن تأمل نمايد، مقدار فضل و

1- (30 / مُلك) .

2- في__ض ك__اش__ان__ى،

تفسي__ر صاف__ى، ج 2، ص 727. تأويلُ الاْياتُ الظّاهِرَه، ج 2، ص 708 .

3- تفسي__ر صافى، ج 2، ص 727 .

4- (24 / عَبَ_______س) .

ضابطه و ملاك تأويل (19)

عنايت و لطف و رحمت الهى را در خواهد يافت و هنگام تناول آن لذت خواهد برد و اين همه عنايت خداوند را سپاس خواهد گفت. اين معناى ظاهرى آيه است، ولى مرحوم كلينى به روايت زيد شحام چنين نقل كرده است: از امام صادق عليه السلام پرسيدم: در اين آيه مقصود از طعام چيست؟ حضرت فرمود: «منظور علمى است كه انسان مى آموزد ؛ [بايد] دقت كند كه اين علم را از چه كسى دريافت مى كند؟» (1) وقتى در اين بيان امام عليه السلام دقت مى كنيم، تناسب بين علم و غذا (طعام) را به راحتى درمى يابيم، زيرا علم، غذاى روح است ؛ از اين رو بايد احتياط و وسواس به خرج داد تا آن را از منابع اصلى و حقيقى اش به دست آوريم، به ويژه اگر علم دين و احكام شريعت مقدس و آيين توحيد باشد كه در آموختن آن از منابع اصيل بايد كمال احتياط به عمل آي_د.

آن نعمت كه به من دادى، هرگز پشتيبان گن_اهك_اران نخواهم بود» (17 / قصص) .

(20) سرگذشت تفسير

شكرانه نعمت هاى فراوان مادى و معنوى اى كه خداوند به او ارزانى داشته با لحنى شاكرانه و تعهّ_دآمي__ز بر زب__ان جارى س__اخت__ه اس_ت .

براى توضيح بيشتر بايد توجه كرد كه خداوند بر اساس صريح آيه مباركه «وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى، اتَيْناهُ حُكْما وَ عِلما وَ كَذلِكَ نَجْزى المُجْسِنينَ»(1) به حضرت موسى عليه السلام از نظر جسمى اندامى قوى و توانا داد و به وى علم و حكمت فراوان آموخت. وى روزى در يك ماجراى خاص با يك ضربه مشت كه بر دشمن خود زد او را از پاى در آورد، ولى پس از اين واقعه دريافت كه گويا از نعمت توانايى جسمى خود استفاده نادرست كرده و از او كارى ناشايست سر زده است ؛ لذا از درگاه رحمت الهى آمرزش طلبيد و خداوند او را آمرزيد. او در اين جا با خداى تعالى عهد بست تا ديگر توانايى هاى خويش را كه خداوند به او ارزانى داشته، در مسير باطل و فساد فى الارض به كار نيندازد و امكانات مادى و معنويى را كه از ناحيه حضرت بارى دريافت نموده، در خدمت گناهكاران و اهل معصيت قرار ندهد ؛ لذا با لحنى حاكى از تعهد و شكر در مق__اب_ل نعمت ه_ا مى فرمايد: «رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَىَّ...»(2) .

توضيحات بالا همه در خصوص معناى ظاهرى آيه مباركه بود، ولى جاى اين سؤال هست كه آيا اين موضوع تنها به حضرت

1- «چون به نهايت جوانى رسيد و قد راست كرد، حكمت و دانش به او دادي__م و م__ا نيك__وك__اران را چني__ن پ__اداش

مى دهي_م» (14 / قَصَص) .

2- (17 / قَصَص) .

ضابطه و ملاك تأويل (21)

موسى عليه السلام به عنوان يك پيامبر و شخصى صالح مربوط مى شود يا حكم عقلى قطعى است كه شامل همه صاحبان قدرت اعم از عالمان، اديبان، حكيمان، صنعتگران و به طور كلى همه آنان كه خداوند به آنان نعمت علم و حكمت و توانايىِ سرنوشت ساز ارزانى داشته نيز مى شود؟ بى ترديد جواب مثبت است ؛ زيرا عقل حكم مى كند كه اين توانايى ها بيهوده در اختيار دارندگان آن ها قرار نگرفته و بايد در جهت سعادت بندگان خدا و عمران و آبادانى زمين به ك__ار رود. خ__داون__د در آيه اى ديگر مى فرمايد: «هُوَ اَنْشَأَكُمْ مِنَ الاَْرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فيها»(1) .

جلاله را با رأى خويش تأويل نكن ؛ زيرا خداوند عزّوجلّ مى فرمايد: "وَ ما يَعْلَ__مُ تَأْويلَ__هُ اِلاَّ اللّهُ وَ ال__رّاسِخُونَ فِ__ى الْعِلْ__مِ"(2)

آنچه از مجموعه احاديث به دست مى آيد اين است كه علت منع از تفسير به رأى دو نكته است:

1. اين كه شخص در تفسير قرآن، با هدف خودنمايى و جدل و غلبه برخصم تفسير نمايد، چنين فردى تنها مى كوشد با استناد به آيات متشابه كه مى تواند خواسته وى را تأمين سازد نظر و رأى مخصوص خودش را _ خواه درست باشد و خواه نادرست _ استحكام بخشد، در حالى كه آيه اگر در جهت هدف او معنا نمى شد، هيچگاه آن منظور را نمى فهماند، و درست به همين دليل است كه چنين فردى هرچند در تفسير آيه سخنى صواب هم گفته باشد پاداشى دريافت نخواهد كرد ؛ زيرا وى درصدد تفسير قرآن نبوده بلكه در پى تأييد نظر خويش با هر وسيله ممكن بوده است، چنين فردى در بسيارى از موارد در جست و جوى آيات متشابه به منظور تأويل آن هاست. بنابراين، نهى در حديث مذكور، تنها شامل تأويلى مى شود كه به دليلى قاطع مستند نباشد: «فَاَمَّا الَّذينَ فى

1- ام____ال____ى م____رح_____وم ص______دوق، ص 6، مجل______س دوم .

2- «لا تَتَأوَّلْ كِتابَ اللّه ِ عَزَّ وَ جَلَّ بِرَأْيِكَ، فَاِنَّ اللّه َ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قالَ: «وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ...» (7 / آل عمران). عُيونُ الاَْخْبار، ج 1، ص 153، باب 14 .

تفسير به رأى (23)

قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَ____أْويلِ_____هِ»(1)

2. اين كه در تفسير قرآن، بدون استناد به اصلى استوار و تنها با تكيه بر تعابير ظاهرى آيات تفسير كند ؛ چنين تفسيرى

سخن گفتن از روى جهل و نادانى است كه بدون شك مبغوض است، خصوصا اگر چنين سخنى درباره كتاب خدا باشد، كتابى كه باطل و تحريف را بدان راهى نيست، بنابراين چنين فردى نيز هرچند به معناى درست آيه هم رسيده باشد، به خاطر اين عملش اجرى دريافت نخواهد كرد ؛ زيرا او از مسيرى نادرست گام به وادى اى بس دشوار نهاده، كه در چنين حالتى بسيارى از گفتار وى نادرست و گمراه كننده است و نسبت دروغ به خدا روا داشته، كه ام__رى بس عظي__م و خط_رن_اك اس__ت.

تمسك به قرآن مراجعه به آنان واجب است. بنابراين اگر انسان به عموم يا اطلاقى كه در قرآن وارد شده بدون فحص از تخصيص يا تقييد موجود در بيانات ائمه عليهم السلام عمل كن_د، البته تفسير به رأى است. (1)

دقايق كلامى هر دو زبان را منتقل كند و با دقت نظ__ر، به دق_اي_ق نهفت_ه در ه__ر زب__ان آگ__اهى ي_________اب____د.

كناره ها ايفا شده است، يا اصلاً امكان پذير

شيوه ترجمه (27)

نيست و ي__ا ب__ه ص__ورت مستهج__ن و زشت__ى نم__ودار مى گردد ؛ زيرا تشبي__ه و استع__اره هر لغت مخصوص همان لغت اس__ت و نمى ت__وان عي__ن آن را در دو لغ__ت ديگ__ر ب__ه كار برد.

اگر بخواهيم آيه 29 سوره اسراء «لاتَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً اِلىعُنُقِكَ و لاتَبْسُطْهاكُلَ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَمَلُوما مَحْسُورا»(1) را ترجمه تحت اللفظى كنيم به اين صورت خواهد بود: هرگز دست خود بر گردن مبند و آن را از هم گشاده كاملاً گشاده مدار، آنگاه نكوهيده و درمانده خواهى نشست. خواننده اين ترجمه در حيرت خواهد ماند چرا خداوند از بستن دست به گردن و از گشاده نمودن دست منع كرده است، ولى بايد توجه داشت كه «غَلّ يَدَيْن» در لغت عرب كنايه از بخل ورزيدن و «بِسْط يَدَيْن» كنايه از سخاوت است.

ندارد. در ترجمه بيشتر كتاب هاى علمى، اين سبك و اسلوب رعايت شده است ؛ اين اسلوب پسنديده ترين اسلوب هاى ترجمه است و حق امانت را كاملاً رعايت كرده است ؛ زيرا مقصود صاحب كتاب همان معانى و مطالبى است كه براى استفاده كنندگان بيان داشته، خواه به زبان خود كتاب باشد يا زبان ديگر .

اخير _ در قلمرو حكومت عثمانى و در بخش هاى عرب نشين آن ؛ مثل سوريه و مصر _ سخن از عدم جواز ترجمه قرآن به ميان آمد و شايد انديشه اى استعمارى از سوى مسيحيان باشد كه در تلاشى براى ايجاد سد و مانع در مقابل نشر تعاليم اسلام و جلوگيرى از گست__رش آن ب__ه س_رزمي__ن هاى غي__رع__ربى ابراز شده باشد.

دكتر على شواخ مى گويد: «با اندكى تدبر و ژرف انديشى درخواهيم يافت كه انديشه عدم جواز ترجمه قرآن همزمان با حضور مسيحيان غربى و دوره استعمار آنان بر سرزمين هاى اسلامى آغاز شد. آنان براى مسيحى كردن مسلمانان به هر وسيله اى متوسل شده، به تلاش و تكاپو پرداختند و به فرستادن

(30) سرگذشت تفسير

مبلغان مسيحى به كشورهاى اسلامى در لباس هاى مختلف بسنده نكرده، تدريس زبان عربى را حتى در مستعمرات عربى زبان همچون شمال آفريقا ممنوع كردند ؛ ظاهرا تصميم گرفته بودند با منع ترجمه قرآن به زبان هاى بيگانه، محاصره قلعه اسلام را كامل كنند ؛ مسلمانان غيرعرب هم با عربى آشنا نبودند و ترجمه قرآن را به زبانى كه مى شناختند در اختيار نداشتند ؛ لذا ميدان تبليغ ب_راى ديگر اديان خالى مى ماند.

كه به گروه خاصى تعلق ندارد، بلكه تمام بشر را دربرمى گيرد. حكمت بالغه خدا خواسته است كه قرآن عظيم با زبان قوم پيامبر بر او نازل شود با اين كه تعاليم آن همگانى و هدايتش فراگير است از اين رو لازم است تمام مردم قرآن را بفهمند تا از هدايت آن برخوردار شوند و شك نيست كه ترجمه آن به اين هدف كمك مى كند. بايد در ترجمه مهارت و احاطه كامل بر زبانى كه قرآن از آن به زبان ديگر ترجمه مى شود (زبان عربى) موجود باشد ؛ چون ترجمه هر قدر هم كه قوى باشد، مزاياى بلاغتى را كه قرآن بدان امتياز يافته،

نظر آيت اللّه خويى درباره ترجمه (31)

نخواهد داشت ؛ اصولاً اين مطلب در هر كلامى جريان دارد ؛ زيرا چه بسا ترجمه متن، به خلاف معناى مراد در متن اصلى، كشيده شود. بنابراين در ترجمه قرآن بايد نخست قرآن فهمي__ده ش__ود. فه__م ق__رآن در س_ه چي__ز خ__لاص__ه مى ش__ود:

1. ظهور لفظى، كه عرب فصيح آن را مى فهمد ؛

2. حك__م عقل فطرى ؛

3. آنچه از معصومين در تفسير آن آمده است.

اين امور، مستلزم احاطه كامل مترجم است تا بتواند معناى قرآن را به زبان ديگر منتقل نمايد. اما آراء شخصى اى كه برخى از مفسّران در تفاسير خود دارند و با اين معيارها سازگار نيست، از باب تفسير به رأى و از درجه اعتبار ساقط است و مترجم نبايد در ترجمه خود به آن ها تكيه كند. اگر همه اين ها در ترجمه رعايت شود، شايسته است كه حقايق قرآن و مفاهيم آن به زبان هر ملتى انتقال داده شود، چون قرآن براى عموم مردم

نازل شده و تعاليم و حقايق قرآن براى همه آنان است و سزاوار نيست كه زبان قرآن م_ان_ع آن__ان ب_اش_د». (1)

به دين اسلام، برپايه ارائه حجت روشن و برهان قاطع استوار است و در قرآن، حجج و براهين ساطعه و كوبنده، فراوان وجود دارد كه دارندگان انصاف را وادار به تسليم مى كند و موجب اذعان و گردن نهادن به حق مى شود.

فايده ديگر آن براى اُمت هاى اسلامى است كه عربى نمى دانند و براى چيدنِ ميوه هاى دين از شاخه هاى بلند آن گردن كشيده اند، ولى در برابر خود، ترجمه هايى را مى بينند كه آكنده از غلط است.

فتواى علماى اَزْهَر (33)

آرى، تا هنگامى كه ترجمه صحيحى كه زير نظر يك هيأت دينىِ شناخته شده در جهان تهيه شده باشد، به آنان ارائه نشود به همين ترجمه هاى موجود اعتماد خواهند كرد و آن ها را بيانگر وحى اله__ى خ__واهن_د دانست .

ما معتقديم كه عهد سلطنت ملك فؤاد، كه كارهاى مهمى به نفع اسلام و مسلمانان در آن انجام گرفته، براى اقدام به اين كار سزاوار است. خداوند وجود او را براى يارى علم و دين حفظ كند.

لذا پيشنهاد مى شود تا هيأت دولت طرحى براى ترجمه قرآن ارائه دهد و اين كار به صورت رسمى به دست با كفايت علماى ازهر و با كمك و مساعدت وزارت معارف و پشتوانه مالى هيأت دولت به انجام برسد. خ_واهشمن_دم در اين باره تأمل فرماييد» .(1)

كه هدف از ترجمه، رساندن مفاهيم قرآن و روشن ساختن محتواى اين كتاب آسمانى جاويد به زبان هاى ديگر و براى امت هاى ديگر است، تا آنان به تعاليم قرآن و آداب و احكام اسلام نزديك شوند ؛ و اين كار اگر يكى از ضرورت هاى تبليغى

1- ر.ك: شي__خ محم___د سليم__ان، حَ__دَثُ الاَْحْ__داثِ، ص 33 _ 35 .

(34) سرگذشت تفسير

اسلام نباشد، دست كم بى اشكال است ؛ مشروط بر اين كه ترجمه قرآن را قرآن حساب نكنند، بلكه آن را فقط ترجمه اى محض قلمداد كنند كه احكام خاص قرآن بر آن جارى نمى شود و همچون تفسيرى كه تا حد امكان به ايجاز و اختص__ار نوشت__ه شده است.

اما حديثى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود: «تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ بِعَرَبِيَّةٍ» يعنى قرآن را به زبان عربى ياد بگيريد، براى تشويق مردم به يادگرفتن زبان عربى است ؛ چون عبادات اسلام به زبان عربى است و بر هر مسلمانى لازم است كه تا حد امكان آن را به طور صحيح ياد بگي_رند .

امام صادق عليه السلام فرمود: «تَعَلَّمُوا الْعَرَبِيَّةَ، فَاِنَّها كَلامُ اللّه ِ الَّذى كَلَّمَ بِه خَلْقَهُ وَ نَطَقَ بِه لِلْماضينَ» ؛ يعنى زبان و آداب لغت عرب را ياد بگيريد چون آن كلام خداست كه به وسيله آن با مردم سخن گفت__ه و با پيشيني_ان نيز ب_ا همي__ن زب__ان سخ__ن گفت__ه اس__ت.

ابن فَهْد حِلّىّ (1) از امام جواد عليه السلام نقل كرده كه فرمود: در ميان دو تن كه از نظر حَسَب و دين برابرند برترينشان نزد خداوند اديب ترين آنان است». راوى گفت: پرسيدم: برترى چنين شخصى را در ميان مردم در مجالس مى دانم ؛ برترى او نزد خداوندبه

چيست؟ فرمود: «به خواندن قرآن همان گونه كه نازل شده است و به اين كه ني__ايش او بى غل__ط ب__اش__د ؛ چ__را ك__ه ني__ايش غلط به سوى خدا بالا نمى رود» .

آنچه گفتيم در صورتى است كه بخواهند خود قرآن را قرائت

1- عُ___دَّةُ ال__دّاعِىّ، ص 18 .

احكام فقهى متن ترجمه قرآن (35)

كنند ؛ اما اگر ضرورت، تفسير يا ترجمه قرآن به زبان غير عربى را ايجاب كرد، روايات در صددِ نهى از آن نخواهند بود ؛ در عين حال، به كسى كه قادر بر تلفظ عربى نيست، خواندن به لهجه غيرعربى اجازه داده شده است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «شخص عجم از امت من ق__رآن را ب__ا لهج__ه عجم__ى مى خ__وان__د و فرشتگان آن را با لهج__ه ع_رب_ى بالا مى برند» .(1)

فقها(2) به ويژه فقهاى اماميه اتفاق نظر دارند كه قرائت در نماز به غير زبان عربى جايز نيست حتى براى كسى كه از سخن گفتن به زبان عربى ناتوان است و تنها مى تواند آيات ديگرى از قرآن را به جاى حم__د و س__وره در قرائت برگزيند يا به گفتن دعا و ذكر «لااِلهَ اِلاَّاللّه و تسبيح گفتن _ حتى الامكان _ مشغول گردد، اما تغيير دادن قرائت به زبان فارسى يا هر زبان ديگرى هرگز جايز نيست، مگر به عنوان ذكر مطلق، اگر ذكر گفتن را به غير زبان عربى در نم__از تج__وي__ز كني__م كه آن ه__م خ__ال__ى از اشك__ال نيس__ت.

محقق همدانى مى گويد: «براى اين كه آنچه در قرائت خوانده مى شود حقيقتا و واقعا قرآن باشد، بايد عين همان ماهيت نازل شده از سوى خداوند بر پيامبر صلى الله عليه و آله از نظر ماده و صورت خوانده شود. خداوند قرآن را به

زبان عربى نازل كرده است. بنابراين ايجاد دگرگونى در صورت آن، كه همان هيأت معتبر در زبان عربى برحسب وضع لُغوى است، مانند ايجاد تغيير در ماده آن،

1- وَسائِلُ الشّيعَه، ج 6، ص 221 .

2- ب__ه ج__ز ابوحنيف_ه و كس_انى كه با او هم نظرند چنان كه خواهد آمد .

(36) سرگذشت تفسير

م__ان__ع از آن است كه بگوييم: اين هيأت تغيير يافته همان ماهيت اولي___ه اس__ت» .(1)

وى در ادامه مى گويد: «قطعا براى نمازگزار كافى نيست كه در حال اختيار و تمكن به جاى سوره حمد، ترجمه آن را _ حتى به خود عربى تا چه رسد به فارسى _ بخواند ؛ زيرا ترجمه سوره حمد عين سوره حمد _ كه امر خدا به قرائت آن تعلق گرفته است _ تا خواندن آن جايز باشد» .(2)

او درباره كسى كه نمى تواند به عربى تلفظ كند مى گويد: «اقوى آن است كه در حالت ناتوانى از خواندن سوره حمد و عجز از انتخاب آيات ديگرى از قرآن يا تسبيح و تهليل به جاى آن، باز هم ترجمه چون ترجمه است معتبر نيست، زيرا ترجمه، نه خود قرآن است و نه ميسور آن ؛ زيرا الفاظ قرآن در قرآن بودن آن دخيل است ؛ البته بنابر اين مبنا كه در موقع عجز از خواندنِ مقدارى از قرآن و نيز عجز از تسبيح و تحميد و تهليل، مطلق ذكر را جايز بدانيم، مى توان ترجمه سوره حمد و امثال آن را در نماز خواند، ولى نه به عنوان ترجمه قرآن، بلكه به اين عنوان كه از مصاديق مطلق ذكر است. البته در همين صورت هم خواندن ترجمه آن بخش از آيات

كه از قبيل قصه هاى قرآن است به هيچ عنوان جايز نيست ؛ بلكه اصلاً خواندن آن ها جايز نيست ؛ زيرا از قبيل سخن

1- ر.ك: مِصْباحُ الْفَقيه، كتابُ الصَّلاة، ص 273.

2- ر.ك: مِصْباحُ الْفَقيه، كتابُ الصَّلاة، ص 277.

احكام فقهى متن ترجمه قرآن (37)

گفتن در نماز است كه موجب بطلان نماز مى گردد». (1)

فقه___ا هم__واره به اي__ن مس_ائل فت___وا داده ان___د:

1. هركس قرائت سوره حم_د را نمى داند واجب است ياد بگيرد.

2. برا هر كس يادگرفتن سوره حمد مشكل است، به جاى آن، آنچ__ه از ديگ_ر آي_ات قرآن برايش ميسر است بخواند.

3. كسى كه چنين امكانى هم براى او ميسر نيست، به جاى سوره حمد مقدارى از اذكار و ادعيه را كه به اندازه سوره حمد ب_اشد بخ_وان_د، (2) ب_ه شرط آن كه به عربى تلفظ كند.

4. اگر بر ترجمه، عنوان ذكر يا دعا صدق نمى كند، خواندن آن قطعا جايز نيست.

5. اگر ترجمه از قبيل دعا و ذكر باشد در درجه سوم و آن هم بنابراين مبنا كه خواندن دعا را به غير عربى در نماز جايز بشماريم، خواندن ترجمه جايز خواهد بود _ كه ميان فقها محل اخت___لاف است _ .

فقهاى اماميه بر اين كه ترجمه قرآن، قرآن نيست اتفاق نظر دارند. اين حكم كه ترجمه، قرآن نيست در ميان علماى ما چه در گذشته و چه هم اكنون مورد اجماع است، اما در ميان مذاهب ديگر، ابوحنيفه معتقد است كه ترجمه قرآن را به جاى قرآن مى توان خواند، خواه خواننده قدرتِ تكلم به عربى داشته باشد يا نداشته

1- ر.ك: مِصْباحُ الْفَقيه، كتابُ الصَّلاة، ص 282 .

2- وس______ائ_____ل الشيع______ه، ج 6، ص

42 .

(38) سرگذشت تفسير

باشد. او استدلال مى كند كه آنچه خواندن آن در نماز واجب است همان حقيقت قرآن و معناى آن است كه بر قلب پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده است، چون خداوند مى فرمايد: «وَ اِنَّهُ لَفى زُبُرِ الاَْوَّلينَ(1) ؛ همانا قرآن در نوشته هاى اولين است» و مى فرمايد: «اِنَّ هذا لَفِى الصُّحُفِ الاْوُلى .صُحُفِ اِبْ_راهي_مَ وَ مُوسى(2)؛ همانا اين در صحف نخستين است، صحف ابراهيم و موسى». روشن است كه ضمير در «انّه» و اشاره در «انّ هذا» به قرآن برمى گردد، و معلوم است كه آنچه در اين صحف بوده چيزى جز معانى قرآن نبوده است. ديگر اين كه خداوند مى فرمايد: «وَ اُوحِىَ اِلَىَّ هذَا الْقُرْءَانُ لاُِنْذِرَكُمْ بِه وَ مَنْ بَلَغَ ؛ (3) اين قرآن به من وحى شده تا به وسيله آن شما و هركسى را [كه پيام به او برسد] هشداردهم» و هرقومى تنها با زبان خودشان بيم داده مى شوند. (4)

از آن نشر اسلام در جهان است، اهميت بدهد:

. قُلْ يُحْييهَا الَّذى اَنْشَأَها اَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليمٌ»(2) را خواندم و آن را براى او به زبان

1- نقل از مقاله او در مجله التوحيد الاسلامى، سال دوم، شماره 0، ص 216 .

2- (78 و 79 / يس) .

سابقه ترجمه در اسلام (41)

سانسكريت ترجمه كردم، از تخت به زمين فرو افتاد و گونه خود را روى زمين كه نمناك بود نهاد ؛ به طورى كه گونه اش خيس شد و در حالى كه گريه مى كرد گفت: اين همان خداى معبود است كه هيچ چيزى همانند او نيست. او مخفيانه مسلمان شده بود و در يك اتاق، پنه_انى خ__دا را عبادت مى كرد» .(1)

حديثى تراكه مشتمل بود بر ترجمه سوره حمد توسط سلمان فارسى به درخواست مسلمانان فارسى زب_انِ يم_ن، م_لاحظ_ه ك_رديد .(2)

مهمترين گروه علمى كه قرآن را همراه با يك تفسير بزرگ ترجمه كردند، علماى ماوراءالنهر (در شرق ايران) در قرن چهارم هجرى بودند كه به درخواست سلطان منصور بن نوح سامانى (365 _ 350) بدين كار همت گماشتند ؛ هنگامى كه تفسير بزرگ جامع البيان ابوجعفر محمد بن جرير طبرى (متوفاى 310) در چهل جلد بزرگ، براى امير سامانى فرستاده شده بود. او تفسير را ارج نهاد و بزرگ شمرد و متأسف بود كه ملت او نمى تواند از آن استفاده كند ؛ از اين رو نخست از همه علما و فقهاى ماوراءالنهر (بلخ ،ذ بخارا، باب الهند، سمرقند، سپيجاب، فرغانه و...) درباره مشروعيت ترجمه قرآن استفتا كرد و آنان همگى اجازه دادند. سپس، از آنان خواست كه هركدام براى اين كار آمادگى دارند داوطلب شوند. گروهى از دانشمندان معروف آن ديار گرد هم

1- مجله

اَلتَّوْحيدُ الاِْسْلامى، سال دوم، شماره 9، ص 216. نيز ر.ك: عج__ائب الهن__د، ت_أليف «بزرگ شهريار» كه تا سال 339 زنده بوده است.

2- سرخسى، اَلْمَبْسوط، ج 1، ص 37 .

(42) سرگذشت تفسير

آمدند و نخست قرآن، سپس آن تفسير را به طور كامل ترجمه كردند. از اين ترجمه، بيش از ده نسخه در كتابخانه هاى دنيا موجود است و در تهران براى نخستين بار در سال (1339ش) به صورت خوبى چاپ شده است .(1)

از همه اين تفاسير فارسى، بهتر و كامل تر، تفسير علامه، جمال الدين ابوالفتوح حسين بن على بن محمد بن احمد رازى است. او از ن__وادگ__ان ن__افعِ بْنِ بَديلِ بْنِ وَرْقاء خُزاعِىّ صح__ابى رس__ول اكرم صلى الله عليه و آله است. وى اين تفسير را در 10 مجلد بزرگ در نيمه قرن ششم هجرى به پايان رسانيد. شيوه تفسيرش چنين است كه در آغاز، خود آيه را ذكر مى كند و سپس ترجمه آيه را در زير آن مى نويسد و آنگاه به تفسير مى پردازد. متن اين تفسير يكى از شيواترين نثرهاى فارسى قديم به شمار مى آيد كه با اسلوبى دلنشين و به غايت زيبا به رشته تحرير درآمده است. اين تفسير به بسط و شرح جوانب مختلف آيات به صورت گسترده و كامل مى پردازد و از بزرگترين ذخاير كهن اسلامى است. اين تفسير در ايران چندبار به شكلى زيبا چاپ شده و مورد توجه عالمان ف_رهيخت_ه ق__رار گ__رفت__ه اس__ت .

براى كسى كه مى خواهد ترجمه معنوى درستى را ارائه كند، لازم اس__ت ك__ه گ___ام ه__اى زي____ر را ب____ه ت__رتي__ب ب__ردارد:

1. معن____اى جمل___ه را ب__ه ط_____ور دقي___ق و خ_____وب و ب__ا حص__ول اطمين__ان بفهم____د .

1- ت__رجم__ه طب_____رى، ص 5 و 6 .

سابقه

ترجمه در اسلام (43)

2. جمله هاى متن اصلى را با بررسى واژه ها و روابط موجود ميان آن ها تحليل كند و آن ها را از يكديگر جدا سازد تا معناى استقلالى يا ضمنى هريك را در زبان اصلى بيابد و در ساختار تركيبى جمله كه ممكن است بر معنايى افزون بر معانى الفاظ دلال__ت كن__د، دقّ_ت ب__ه عم___ل آورد و از آن مطمئ___ن ش_____ود.

3. كلمات و روابط ميان آن ها را در زبان دوم پيدا كند، به صورتى كه به كلمات و روابط زبان اصلى، هم در رساندن معنا و هم در مفهوم كلمات، شبيه باشد ؛ اگر حقيقت باشد حقيقت و اگر مجاز باشد، مج_از ترجمه شود.

4. اين كلمات و الفاظ را درست تركيب بندى كند ؛ به گونه اى كه با ادبيات زبان دوم سازگار باشد و از اين جهت در سطح بالايى ق_رار گي_رد و در ح__دّ امك__ان ت_رتيب مت_ن اصلى را رعايت نمايد.

5. افزوده ها را كه در برابر آن، واژه اى در متن اصلى وجود ندارد و مترجم آن ها را براى رساندنِ معناى كامل آورده است، مشخص سازد و مثلاً آن ها را ميان كروشه قرار دهد. در عين حال از تك__رار اي__ن ك__ار در ك__لام واح__د پرهيز كند ؛ زيرا باعث تشويش در فهم معانى مى شود.

6. ترجمه را با حضور يك هيأت ناظر، با اصل مقابله كند و اين هيأت مطابقت آن را تأييد نمايد.

شرايط مترجم ؛ شرايطى كه بايد در مترجم يا مترجمان وجود داشته باشد تا ترجمه از خط__ا و لغ_زش مصون بماند، عبارتند از:

1. مترجم در هر دو زبان مهارت داشته باشد، هم در زبان اصل و ه__م در

زب__ان ترجمه (زبان دوم) و با آداب تو ويژگى هاى

(44) سرگذشت تفسير

ك__لام__ى ه__ر دو زب__ان ك__املاً آشنا باشد.

2. معناى آيه را با توجه به تفاسير معتبر و مورد اطمينان به دست آورد و به برداشت خودش كه برحسب فهم عادى و يا شناخت لغات باشد، اكتفا نكند. گاهى دلايل و شواهدى وجود دارد كه نشان مى دهد موضوعى غير از ظاهر آيه اراده شده است و اگر به تفاسير معتبر مراجعه نكند، اين ام__ر بر او پنه__ان مى م__ان__د.

3. به عقيده خاصى تمايل پيدا نكند و يا مذهب خاصى را در نظر نگيرد، چون در اين صورت اين ترجمه، ترجمه براى آن عقيده و به سود آن خواهد بود و ن_ه ترجمه معانى قرآن.

4. واژه هاى متشابه را آنچنان كه هست رها كند و به ترجمه آن ها به مرادف خودشان اكتفا نمايد و درباره آن شرح و بسط ندهد، چون اين كار ب_ه عه__ده تفسي__ر است.

5. ح__روف مقطع__ه ف__واتح سوره ها را به حال خود بگذارد، چون آن ه__ا رم__زهايى هستن___د كه ب__اي__د بدون تفسير و بى هي_چ تغيي_رى، ب_ه حال خ__ود باقى بمانند.

6. از به كارگيرى اصطلاحات علمى و فنى در ترجمه خوددارى كن__د، چون وظيف__ه ت___رجم_ه اين اس__ت ك___ه مع__انى مستفاد را ص__رف__ا ب__ه ص__ورت لغ____وى نشان دهد.

7. ب___ه آراء و نظ__ري__ه ه_اى علم__ى نپ__ردازد و كلم__ات وارد در ق___رآن را ب__ه مع__ان_ى ج__دي__دى كه علم كشف كرده است معن__ا نكن__د، بلك__ه آن ه__ا را ب_رحس__ب فه__م لغ__وى معنا كند به گونه اى كه معناى لغ__وىِ صِ__رف ب_اشد.

شرط رسميت يافتن ترجمه؛ براى آن كه ترجمه قرآن در جامعه

سابقه ترجمه در اسلام (45)

اس__لام__ى رسميّ_ت ي__اب__د ش__رايط__ى دارد كه

عب___ارتن__د از:

1. گروهى از دانشمندانى كه شايسته اين كار هستند و به درستىِ انديشه و نظر و اجتهاد شهرت دارند، براى ترجمه تشكيل شود. چون ترجمه فردى مانند تفسيرهاى فردى خالى از اشتباه و خطا نيست و حداقل اين است كه در كار گروهى كمتر اشتباه رخ مى دهد ؛ از اين رو ك___ار گ__روه__ى در م___ورد كت__اب خدا، به س__لامت و احتي__اط ن_زديك ت__ر است.

اين گروه بايد مورد تأييد مق__ام__ات رسم__ى ي__ا حكومت هاى عادل و يا م__راجع دين__ى در سط__ح بالا باشد تا تصميم هاى آنان به طور رسم__ى و قطع_ى تنفي_ذ شود.

2. شخصيت هاى معروفى در زبان ترجمه (زبان دوم) با گروه مزبور همراهى كنند تا صحت ترجمه مورد تأييد قرار گيرد و مردم از زبان ترجمه اطمينان پيدا كنند.

3. آخرين شرط اين است كه ترجمه همراه با اصل باشد و به ملت هاى گوناگون ترجمه هاى خالى از متن عرضه نشود تا تصور نكنند كه ترجمه، همان قرآن كتاب مسلمانان است، بلكه بدانند كه آن يك ترجمه صرف است و خود قرآن نيست و ترجمه در كنار آن جنبه توضيح و معانى را دارد و آنچه اصل است خود قرآن است. ب__دي_ن گ__ون_ه مى ت__واني_م ق__رآن را از ض_اي_ع ش_دن حفظ كنيم.

بررسى و ارزيابى ترجمه ها و اطلاع از محتويات آن ها و عملكرد مترجمان قرآن در طى قرون متمادى، از ارزشمندترين ميراث مسلمانان، يعنى قرآن كريم، بوده است. همچنين با اطلاع از نقاط ق__وّت و ضع__ف ت__رجمه ه_اى پيشي__ن، در ت_رجم__ه دوباره ق_رآن، خ_ود از اين لغزش ها مصون بماند.

اين__ك فه__رست__وار ن__ام مت__رجم__ان مع__روف ترجمه هاى ف__ارس_ى و ن__وع ت__رجم__ه ه___ا ك__ه در دوران اخي__ر انج___ام ش__ده در ج__دول زير ارائه مى ش___ود: (1)

1- نقل از تاريخ قرآن، نوشته مؤلف، ص 204 .

آمار اجمالى ترجمه هاى قرآن (47)

رديف مترجم نوع ترجمه

1 شاه، ولى اللّه دهل_وى ف_ارس_ى ق__دي__م، ول__ى دقي_ق و همگ_ام

2 اعتم____اد السلطن___ه همگام

3 بصي_______ر المل___ك پايبند، زير نظ__ر مه_دى اله__ى قمش__ه اى

4 مهدى الهى قمشه اى تفسيرى و رايجت_رين و پرتيراژترين ترجمه

معاصر كه در واقع همان ترجمه بصيرالملك ب_ه اض___اف__ه نك____ات تفسي__رى اس__ت.

5 ابوالق__اسم پ__اين_ده ص__رف_ا رع__اي_ت ترجمه آيات شده است .

6 محمد ك_اظم مع__زّى همگ__ام

7 محم___ود ي__اس__رى تفسيرى

8 عب__اس مصب__اح زاده ت_رجم_ه اى م_أخ_وذ از ت_رجم_ه ه_اى عهد

قاجار و تفسير ابوالفت_وح

9 على نقى فيض الاسلام تفسيرى و تقريبا تحقيقى

10 رض_____ا س_______راج تفسي____رى و محقق__ان_ه

11 جمال الدين استرآبادى همگ____ام ب__ا اض_اف_ه ب__رخى ت_وضيحات

12 حسي__ن عم___اد زاده تفسيرى

13 حكم___ت آل آق______ا پايبند وبرگرفته از ترجمه الهى قمشه اى و تفسي____ر اب__والفت__وح

14 زين الع_ابدين رهنم___ا همراه با ت_وضي_ح و تقريبا ترجمه اى دقيق 15 اس__داللّه مصطف___وى تفسيرى

16 داري___وش ش___اهي_ن پ____ايبن___د و دقي_____ق

17 عب_دالمحم_د آيت____ى پ_ايبن_د با قدرى توضيح

18 جلال الدين ف___ارس_ى پ__ايبن_د

19 محم__د ب_اقر بهب_ودى تفسي______رگ____ون______ه

20 محم__د خ___واج__وى ب__رگ__رفت__ه ش__ده از ت_رجم__ه هاى ق_ديم

21 اب_والق___اسم ام___امى ت_رج_م_ه به سب__ك كهن

22 احم__دك__اوي__انپ__ور برگرفته شده ازتفسيرابوالفتوح وكشف الحقايق

23 جلال الدين

مجتب__وى پ__ايبن_د ب__ا ت__وضي__ح

24 ك_اظ_م پ_ور ج___وادى پ__ايبن_د

25 دارالق__رآن الك____ريم (جمع_ى از مت__رجم_ان)

26 ناصر مك_ارم شي_رازى برداشتى از تفسي_رنم_ونه

27 بهاءالدين خ__رمشاهى ب_اح__واشى و تعليق__ات

28 مه___دى ف__ولادون__د پ______ايبن_د و دقي_____ق

(48) سرگذشت تفسير

(49)

يَتَفَكَّرُونَ؛(1) و قرآن را بر تو فرو فرستاديم تا براى مردم آنچه را به سوى ايش__ان ن__ازل ش_ده روش_ن سازى، باشد كه بينديشند» .

از اين رو، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقش راهنما و هدايت كننده را ايفا مى نمود، و مردم نيز وظيفه داشتند تا خود بينديشند و آگاهانه مطالب را دريافت كنند.

قرآن بيشتر به گونه اى كلى و سربسته، اصول معارف يا مبانى احكام را بيان داشته و اين وظيفه پيامبر بود كه آن را شكافته، شرح و تفصيل آن را بيان كند ؛ زيرا اين بيان _ گاه در گفتار و گاه در رفتار يا تقرير آن حضرت _ در اختيار مسلمانان قرار مى گرفت. تمامى احاديث شريف كه از مقام رسالت صادر گشته، شرح و بسطى است براى بيانات كوتاه و فشرده قرآن كريم، مانند «صَلُّوا كَما رَأَيْتُمونى اُصَلّى ؛ نماز را آن گونه كه من مى خوانم بخوانيد» يا «خُذوا عَنّى مَناسِكَكُمْ ؛ نحوه انجام مراسم حج را از من فراگيريد» و هرچه از اين قبيل دستوران صادر شده، تفاسيرى است براى آيه هايى از قبيل «وَ أَقيمُواالصَّلاةَ (2)؛ و نماز را برپا داريد» يا «اِنَ الصَّلوةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتابا مَوْقُوتا ؛(3) نماز، بر مؤمنان در اوقات معين مقرر شده است» و آيه «وَلِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ ؛(4) بر مردم است كه حج خانه (خدا) را براى خدا انجام دهند». تمامى دستورات راجع به شرايط و واجبات نماز و حج و غيره، بلكه همه دستورات شرعى در تمامى ابواب عبادات و

1- (44 / نح_ل) .

2- (43 / بق______ره) .

3- (103 / نساء) .

4- (97 / آل عمران) .

(50) سرگذشت تفسير

معاملات و غيره، شرح و بسط بيانات كوتاه

و فشرده قرآن است.

علاوه بر اين، پيامبر به طور مداوم قرآن را آيه به آيه كه بر صحابه تلاوت مى فرمودند، مواضع ابهام آن را نيز برطرف مى س__اختن__د و راه استنب__اط و به__ره ور شدن از مفاهيم عاليه ق__رآن را ب__ه آن__ان مى آم__وختن__د .

طبرى در تفسير خود از عبداللّه بن مسعود _ صحابى بزرگ و معروف پيامبر _ چنين روايت مى كند: «هريك از ما (صحابه) كه ده آيه از قرآن را مى آموختيم، از آن نمى گذشتيم مگر آن كه معنا و شي__وه عم_ل ب__ه آن را ني__ز از پي___امب__ر دري__افت مى ك__رديم».

مقصود از نحوه عمل، شيوه استنباط فروع مسائل از اصول كلى مطرح شده در قرآن است ؛ لذا يك جا و همزمان، تلاوت، تفسير و شيوه استنباط را از محضر پي__امب_ر اكرم صلى الله عليه و آله ف__رامى گ_رفتند.

امير مؤمنان عليه السلام مى فرمايد: «بيشتر صحابه از پرسش پيرامون مسائل مختلف خوددارى مى كردند و ترجيح مى دادند منتظر بمانند تا فرصتى پيش آيد و يكى از باديه نشينان از راه رسيده، پرسشى نمايد و آنان به پاسخ پيامبر گوش فراداده، استفاده كنند. _ همچنين مى افزايد: _ من در تمامى اين پيش آمدها مى پ_رسي_دم و به سينه مى سپردم». (1)

1- اسكافى، المعيار و الموازنه، ص 304 .

پيدايش تفسير (51)

صلى الله عليه و آله براى امت، به ويژه اصحاب كبار تمامى معانى آيات قرآن كريم را بيان داشته است و تمامى اهداف و مقاصد شريف قرآن را برايشان شرح داده است. به ويژه كه احاديث بر جاى مانده از ائم__ه عليهم السلام درب___اره ف__روع احك__ام و مف__اهي__م ق__رآن را بدان ضميمه نماييم، كه در اين صورت هي__چ نقط__ه ابه__امى درب__اره مفاهيم قرآنى ب_اقى نخ_واهد ماند.

در هم__ه اعص__ار از ارزش وي__ژه اى ب__رخ_وردار خ_واه_د ب_ود . (1)

تبيين جزئيات آن را بايد از سنت (گفتار، كردار يا تقرير پيامبر) جويا شد ؛ مانند اين آيات «وَ اَقيمُو الصَّلوةَ وَ اتُوا الزَّكوةَ »(2) و «وَلِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ»(3) و امثال آن، كه دربردارنده تكاليف عبادى است و به صورت كلى آمده است، ناگزير براى شناختن تعداد نمازها و ركعت ها و نيز افعال و اذكار و ساير شرايط و احكام آن، (4)بايد به روايات رجوع كرد تا بيان كافى نسبت به

1- كافى، ج 1، ص 286، تفسير عَيّاشِىّ، ج 1، ص 251 _ 249، حديث 169 و 170. حَسْك_انى، ش__واهدُ التنزيل، ج 1، ص 149 .

2- (43 / بقره) .

3- (97 / آل عمران) .

4- به عنوان مثال: آيه مباركه «اِنَ الصَّلوةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتابا مَوْقُوتا» (103/نساء). بنگريد! اين وقت معلوم براى نماز چگونه است؟ مسلما بيان آن به سنت واگذار شده، همچنين بيان اوقات پنجگانه نماز كه به طور اجمال بر آن ها در آيه مباركه 78 سوره اسراء اشارت رفته «اَقِمِ الصَّلوةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ اِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْانَ الْفَجْرِ...»بيان آن به سنت واگذار شده است .

(54) سرگذشت تفسير

هريك را به دست آورد و مسأله زكات و مقدار واجب آن و حج واجب و جز آن و نيز آنچه كه در ابواب گوناگون معاملات آمده بر همين منوال است ؛ مثل آيه «وَ اَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا»(1)، چون بيع (داد و ستد) جايز، انواع مختلفى دارد و ربا نيز احكام ويژه خود را داراست كه بايد از طريق سنت، آن ها را جويا شد. سنت است كه موضوع هر يك از معاملات را روشن مى سازد و شرايطى را كه شريعت مقدس در جزئيات

اين معاملات واجب گردانيده است، بي__ان مى دارد.

از امام صادق عليه السلام روايت كرده است، (5) مخصوص موردى است كه

1- تفصي__ل آن در علم اص__ول آم__ده است .

2- «و زنان طلاق داده شده، بايد مدّت سه ماه پاكى انتظار كشند» (228 / بقره) .

3- تفصي___ل آن در عل__م اص__ول آمده است .

4- «و هركس عمدا مؤمنى را بكشد، كيفرش دوزخ است كه در آن ماندگار خواهد بود ؛ و خدا بر او خشم مى گيرد و لعنتش مى كند و عذابى بزرگ برايش آماده ساخته است» (93 / نساء) .

5- ر.ك: مجم_ع البي_ان، ج 3، ص 92 _ 93. تفسي_ر عي_اش_ى، ج 1، ص 267 .

(56) سرگذشت تفسير

توبه نكرده و مقتول را به علت ايمانش كشته باشد.

3. مثالى ديگر براى مطلق و مقيد آيه مباركه «اَلَّذينَ ءَامَنُواْ وَ لَمْ يَلْبِسُوا ايمنَهُمْ بِظُلْمٍ اُوْلئِكَ لَهُمُ الاَْمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ»(1) است، مراد از ظلم در اين آيه، هر ظلمى نيست بلكه _ چن__انچ__ه از رسول خدا، نق_____ل ش____ده _ م__راد تنه__ا ش__رك اس___ت. (2)

4. همچنين براى اين مورد مى شود آيه 38 سوره مائده (3) را مثال زد كه درباره قطع دست دزد، به گونه مطلق آمده است و بر اساس آن، دست چپ يا راست بايد قطع گردد، ولى در روايات، به دست راست _ از ب__ن انگشتان _ محدود شده است.

5. آيه ديگر درباره جَلْد (تازيانه خوردن) زناكار است (4) كه در آيه مطلق است، ام__ا در روايت به زناى غير محصن (5) مقيد شده .

6. آيه مباركه «مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصينَ بِها اَوْ دَيْنٍ»(6). در اين آيه معلوم مى شود كه ميراث بعد از كنار گذاشتن مورد وصيت

1- «كسانى كه ايمان

آورده و ايمان خود را به شرك نيالوده اند، آنان راست ايمنى و ايشان راه يافتگانند» (82 / انعام) .

2- مجم__________ع البي_______ان، ج 4، ص 327 .

3- «وَالسّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُما ؛ و دست مرد و زن دزد را به س______زاى آنچ_____ه ك____رده ان___د، ببُ___ري____د».

4- «اَلزّانِيَةُ وَ الزّانى فَاجْلِدوُا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ ؛بر هر زن زناكار و مرد زناكارى صد تازيانه بزنيد (2 / نور).

5- زن_____اك______ارى ك___ه همس____ر ن_____دارد .

6- «پس از انج__ام وصيّت__ى ك__ه ب__دان سف__ارش ش__ده» (12 / نساء) .

شيوه پيامبر در بيان مفاهيم قرآن (57)

ميت دَين اوست. دَين، مطلق است ؛ يعنى ابتدا بايد آن را پرداخت، ولى وصيت در روايات مقيد شده و به موردى اختصاص يافته كه وصيت به بيش از يك سوم تركه نباشد و دينى هم نداشته باشد. واضح است كه آيه بر حسب ظاهر مبهم است، ولى روايات ابهام آن را ب___رداشت___ه ان__د.

عبادتى خاص با كيفيت و افعال و اذكار ويژه قصد شده است كه توسط شرع حنيف بيان شده و

1- مقصود از شرع تنها شريعت اسلام نيست، بلكه تمامى شرايع الهى مورد نظر است. اين مفاهيم چيزى نيست كه عرف عام يا لغت آن را وضع كرده باشد، بلكه امورى است كه توسط شرع و با اصطلاح خاص به ما رسي___________ده اس_____ت.

(58) سرگذشت تفسير

رسول گرامى اسلام عهده دار بيان آن بوده ؛ لذا فرموده است: «صَلُّوا كَما رَأَيْتُمونى اُصَلّى ؛ به گونه اى كه من نماز مى گذارم نم__از بگذاريد».

مقصود از «زكات» نيز هر رشد و برومندى نيست، بلكه نوعى انفاق خاص با كيفيت ويژه مراد است كه اگر از روى درستى و اخلاص انجام پذيرد، به فضل خدا، مايه فزونى دارايى انسان خواهد شد. تبيين اين مطلب در روايات آمده است. بر همين منوال مراد از حج، هر آهن__گ سف__رى و م__راد از جهاد، هر تلاش و كوششى نيست.

همچنين بيان موضوع «خطا و عمد» بر عهده سنت است، زيرا تمام آن چه از اين دو لفظ در لغت يا عرف مردم فهميده مى شود مرادنيست، بلكه در روايات آمده كه قتل خطا در جايى است كه مقتول به هيچ وجه قصد نشده باشد ؛ يعنى اساسا در ذهن قاتل، كشتن او مطرح نبوده، ولى اگر مقتول مورد نظر بوده، اما كشتن او مقصود نبوده _ به اين شكل كه كارى بر مقتول انجام داده كه معمولاً كشنده نيست ولى اتفاقا منجر به كشته شدن وى گرديده است _ چنين قتلى شبه عمد ناميده مى شود و اگر مقتول را براى كشت____ه ش__دن از قب__ل در نظ__ر گ__رفت___ه ب_اش_د،

قت__ل عم__د به شمار مى آي__د. سنّت عه__ده دار بي__ان اين تف__اصيل است ت__ا آنچ__ه را در قرآن در زمينه قتل به طور مبهم آمده تفسير نم__ايد.

؛ از اين رو براى شناخت وجه تمايز بين ناسخ و منسوخ آيات، هيچ منبعى جز سنت در درست نيست و به همين دليل است كه امير مؤمنان عليه السلام به يكى از قاضيان كه در كوفه قضاوت مى نمود فرمود: «آيا راه جداسازى ناسخ از منسوخ را مى دانى؟ وى _ در حالى كه هيبت امام او را فراگرفته بود _ پاسخ داد: نه! آن گاه امام فرمود: بنابراين هم خود و هم ديگران را به ورطه نابودى افكنده اى» .(1)

براى نمون__ه چند م__ورد از آي_ات منسوخ را يادآور مى شويم:

1. آيه «وَ الَّذينَ يُتَ_وَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَ_ذَرُونَ اَزْواج_ا وَصِيَّ_ةً لاَِزْواجِهِمْ مَتاع_ا اِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ اِخْراجٍ»(2). اين آيه _ طبق روايات _ درباره ارث زن بيوه است كه در ابتدا براى زنِ شوهر مرده آمده است كه از شوهرش ارث نمى برد ؛ جز آن كه يك سال كامل مجاز است تا از تركه (بازمانده اموال) شوهر استفاده كند و همين مدت، عدّه او نيز به حساب مى آمده، ولى اين حكم _ چنان كه در احاديث وارد از امير مؤمنان، امام باقر و ام_ام ص_ادق عليهم السلام برمى آيد (3) _ با نزول آيه «ميراث» (4) و آيه «تربَص» (5) نسخ شد ؛

1- تفسي__ر عَيّاش__ى، ج 1، ص 12، شم__اره 9. اَلاِْتْق_ان، ج 3، ص 59 .

2- «و كسانى از شما كه مرگشان فرا مى رسد و همسرانى بر جاى مى گذارند، (بايد) براى همسران خويش وصيت كنند كه آنان را تا يك سال بهره مند سازند و (از خانه شوهر) بيرون نكنند» (240 / بقره) .

3- بِحارالانوار، ج 93، ص 6. تفسير صافى، ج 1، ص 204 .

4- (12 / نس_____اء) .

5-

(234 / بق______ره) .

شيوه پيامبر در بيان مفاهيم قرآن (61)

در ح__الى ك__ه آي__ه ت__ربّص _ كه ن__اسخ است _ در قرآن، در سوره بق__ره قب__ل از آي___ه منس__وخ ج___اى گ___رفت___ه اس___ت !

2. آيه هاى 15 و 16 سوره نساء كه جزاى فحشاء را بيان مى دارد _ بر حسب روايت امام صادق عليه السلام _ به وسيله آيات «جَلد» (آي____ه 2 س____وره ن____ور) و «رَج____م» نس__خ ش__ده اس___ت. (1)

الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً»(2) از پيامبر سؤال شد. حضرت فرمود: «مراد، توشه راه و مركب سوارى است» (3). چون مفهوم استطاعت فراگير است و شامل همه انواع استطاعت و هر وسيله ممكن مى شود، ولى مراد از استطاعت در حج واجب، اين معناى عام نيست. حضرت فرمود: منظور از استطاعت برخوردارى از ره توشه و وسيله اى است كه فرد بتواند آن ها را بدون دشوارى فراه_م سازد. فقها آن را كنايه از توان مالى دانسته اند.

3. عايشه درباره پوشش _ كسوت _ واجب در كفاره قسم كه آيه «فَكَفّرَتُهُ أِطْعامُ عَشَرَةِ مَسكينَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْليكُمْ أَوْكِسْوَتُهُمْ»(4) متعرض آن شده است پرسيد. حضرت پاسخ داد:

1- «سِياحَةُ اُمَّتِى الصِّيام» مجمعُ البيان، ج 5، ص 75 و 75 .

2- «و براى خدا، حج خانه (خدا) بر عهده مردم است ؛ (البته بر) كسى كه بتوان__د ب___ه س__وى آن راه ي_اب_____د» (97 / آل عم___ران) .

3- اَلاِْتْقان، ج 4، ص 218 .

4- (89 / مائده). آيه درباره تخلف از سوگند است كه كفّاره آن، اطعام ده مسكي__ن (بى ن__وا) از گ__ون__ه خ__وراك__ى كه ميانگين خوراك خودتان باش__د، ي__ا پ__وشش آنان .

نمونه هاى تفسير مأثور از پيامبر (63)

«ب__راى ه_ر مسكي__ن يك ت__ن پ____وش» .(1)

4. مردى از قبيله هُذَيْل در مورد آيه شريفه «وَلِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ... مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهِ غَنِىٌّ عَنِ الْعالِمينَ»(2) پرسيد: اى رسول خدا! هركس حج به جا نياورد كافر مى شود؟ (چون عنوان «كفر» در آيه بر كسى كه حج را رها كرده اطلاق شده). حضرت پاسخ داد: «منظور كسى است كه حج را انجام ندهد به گونه اى كه گويا از كيفر آن بيمناك نبوده و به پاداش

اميد ندارد» (3). اين جواب پيامبر صلى الله عليه و آله كنايه از اين است كه هر كس از روى ناباورى حج را ترك كند و فرجام اين عمل را باور ندارد، گويا به معاد و روز پاداش و حساب ايمان نياورده است، كه در نهايت به انكار ضرورى دين و اساسا انكار شريعت منتهى مى گردد. اما فردى كه حج را نه از روى انكار، بلكه به علت ديگرى انجام نداده، فاسق و گناهكار است، ولى كافر و منك__ر ش__ريعت به حس__اب نمى آي__د.

نظير همين مطلب را امام كاظم عليه السلام در جواب برادرش على بن جعفر فرمودند. وى از امام پرسيد: اگر كسى فريضه حج را انجام ندهد كافر شده است؟ امام فرمود: «خير، ولى اگر كسى بگويد: حج

1- «عِباءَةٌ لِكُلِّ مِسْكين» اَلاِْتْقان، ج 4، ص 218.

2- «بر مردم است كه براى خدا فريضه حج را انجام دهند _ تا آن جا كه مى گويد و هر كه كفر ورزيد، پس (بداند كه) خداوند از همه جهانيان بى نياز است» (97 / آل عِمران). مقصود از كفر ورزيدن، هم__ان ت__رك ف__ريض__ه ح_جّ است ك__ه از روى ب_ى اعتق__ادى ب__اش____د .

3- اَلاِْتْق_______________ان، ج 4، ص 218 _ 219 .

(64) سرگذشت تفسير

اين گونه كه گفته اند نيست، كافر شده است». (1)

5. از پيامبر صلى الله عليه و آله درباره آيه «كَما اَنْزَلْنا عَلَى الْمُقْتَسِمينَ. اَلَّذينَ جَعَلُوا الْقُرانَ عِضينَ»(2) سؤال شد، كلمه «عِضين» به چه معناست؟ فرمود: «يعنى به پاره اى از آيات ايم__ان آوردن__د و نسبت ب__ه ب_رخ__ى ديگ__ر كف__ر ورزيدند». (3)

«عِضُون» جمع «عُضَة» است به معناى عُضْو ؛ مانند «ثُبَة و ظُبَة» كه جمعش بر وزن «ثِبُون و ظِبون» است، و «عِضين» يعنى اين كه قرآن را پاره

پاره (عضو عضو) و به عبارت ديگر داراى اجزاى پراكنده قرار دهند ؛ كه به برخى عمل كنند و برخى را ترك نمايند.

بنابراين، آيه توبيخى است نسبت به كسانى كه قرآن را تجزيه مى كنند و بين بخش هاى قرآن فاصله مى اندازند و اين خود باعث شده كه سؤال شود: مراد از اين تجزيه ناپسند چيست؟ كه در جواب فرموده: مراد تجزيه از اين جهت است كه بين بخش هاى آن ف__رق گ__ذارن__د و بعض__ى را بپ__ذي__رن_د و برخى را رد نم__اين__د. در واق___ع آن چ__ه را كه پسن__د ك__رده، دلخ__واه او ب__وده ن_ه از روى طاعت پروردگار.

6. از معناى «شرح صدر» در آيه «فَمَنْ يُرِدِ اللّهُ اَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ

1- تفسي___ر ص___افى، ج 1، ص 282.

2- «همان گونه كه (عذاب را) بر تقسيم كنندگان نازل كرديم، آنان كه قرآن را جزءجزء كردند» (90 و 91 / حجر).

3- اَلاِْتْق_____________ان، ج 4، ص 234.

نمونه هاى تفسير مأثور از پيامبر (65)

صَدْرَهُ لِلاِْسْلمِ»(1) سؤال شد كه خداوند چگونه سينه را فراخ مى گرداند؟ پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ فرمود: «پرتوى از نور را در سينه فرد مى افكند و سينه فرد به وسيله آن، فراخى و گستردگى مى يابد». گفتند: آيا نشانه اى دارد تا بدان شناخته شود؟ فرمود: «روى آوردن به سراى جاويد و بريدن از دنياى فانى و زوال پذير و آماده شدن براى مرگ قبل از رسيدن وقتش [نشانه آن است]» .(2)

7. عبادة بن صامت (3) از پيامبر درباره آيه «لَهُمُ الْبُشْرى فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ فِى الاْخِرَةِ»(4) چنين پرسيد: بشارت موعود در آيه چيست؟ حضرت پاسخ داد: «مقصود خواب نيكويى است كه آدم_____ى مى بين______د ي______ا ب____رايش م_ى بينن____د». (5)

مرحوم كلينى در كتاب «كافى» و صدوق در «من لايحضره الفقيه»

روايت كرده اند كه پيامبر فرمود: «بُشرى، در زندگى دنيا عبارت است از خواب نيكى كه مؤمن مى بيند و در نتيجه آن در دنيا

1- «پس كسى را كه خدا بخواهد هدايت نمايد، دلش را به پذيرش اسلام مى گش__اي___د» (125 / انع__ام).

2- اَلاِْتْقان، ج 4، ص 222 .

3- وى از كسانى است كه در جمع قرآن در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله شركت داشت و به اصحاب صُفّه، قرآن آموزش مى داد. او در همه جنگ هاى پيامبر با ايشان همراه بود، پيامبر او را مأمور جمع آورى بعضى از صدقه ها كرده بود و از جمل__ه «نقب__اء» انص__ار بود ؛ مردى بلند قامت، چاق و زيبا بود و در س___ال 72 درگ___ذش_____ت .

4- «در زن_دگ_ى دني__ا و در آخرت مژده براى آنان است» (64 / يونس) .

5- اَلْمُسْتَدْرَك، ج 2، ص 340 .

(66) سرگذشت تفسير

ديدگانش روشن مى گردد». شيخ صدوق در كتاب «من لا يحضره الفقيه» اضافه مى كند، «و اما منظور از «فى الاخرة» در آيه اين است كه به هنگ__ام م__رگ ب__ه مؤمن بشارت داده مى شود كه خداوند عزوجل تو را و آنان كه تو را به سوى قبر مى برند، آمرزيده است».

على بن ابراهيم قمى مى گويد: «مقصود از «فى الاخرة» هنگام مرگ است كه در آيه «اَلَّذينَ تَتَوَفّيهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(1) بدان اشارت رفته و بش_____ارت داده ش______ده است» .(2)

8. درباره آيه «اَلَّذينَ يُحْشَرُونَ عَلى وُجُوهِهِمْ اِلى جَهَنَّمَ اُولئِكَ شَرٌّمَكانا وَ اَضَلُّ سَبيلاً »(3) از پيامبر صلى الله عليه و آله سؤال شد: چگونه جهنميان بر روى چهره هايشان (وارونه) محشور مى شوند؟ در جواب فرمود: «خدايى كه قادر است آنان را روى پاهايشان در موقع راه رفتن استوار سازد، اين قدرت

را هم دارد كه آنان را بر روى چهره هايشان رهسپار سازد» .(4) آيات ديگرى به همين مضمون هست كه محشور شدن بر چهره را توضيح مى دهد: «يَوْمَ

1- «همان كسانى كه فرشتگان جانشان را _ در حالى كه پاكند _ مى ستانند (و به آنان) مى گويند: درود بر شما باد، به (پاداش) آن چه انجام مى داديد به بهشت درآييد» (32 / نحل) .

2- تفسي__ر صافى، ج 1، ص 758 .

3- «كسانى كه _ به رو افتاده _ به سوى جهنم رانده مى شوند، آنان بدترين جاى و گم ترين راه را دارند» (34 / فرقان) .

4- اَلْمُسْتَ___________دْرَك، ج 2، ص 402 .

نمونه هاى تفسير مأثور از پيامبر (67)

يُسْحَبُونَ فِى النّارِ عَلى وُجُوهِهِمْ ذوُقُوا مَسَّ سَقَرَ»(1) و «وَ نَحْشُ_رُهُ_مْ يَ_وْمَ الْقِيمَ_ةِ عَل_ى وُجُوهِهِمْ عُمْيا وَ بُكْما وَ صُمّا»(2).

9. حاكم نيشابورى از اَصْبَغِ بْنِ نُباتَه و او از امير مؤمنان عليه السلام نقل مى كند كه حضرتش فرمود: «آنگاه كه آيه «فَصَ_لِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَ_رْ»(3) نازل شد رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيد: اى جبرئيل! اين قربانى (نحيرة) كه پروردگارم مرا به آن امر نموده است چيست؟ جبرئيل پاسخ داد: مقصود از آن، قربانى نيست، بلكه خداوند بدين وسيله به تو دستور مى دهد: وقتى براى نماز آماده شدى _ هنگام گفتن تكبيرة الاحرام _ دست هايت را بالا ببرى و همچنين موقع رفتن به ركوع و به هنگام سربرداشتن از ركوع نيز چنين كنى ؛ زيرا شيوه نماز ما و فرشتگان هفت آسمان، جملگى به همين گونه است». (4) در روايت ديگر اضافه شده است: «هر چيزى را زينتى است و زينت نماز، بلند كردن دست هاست». پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «بالا آوردن دست ها به هنگام نماز، همان تواضعى است كه

خداوند در آيه «فَمَا

1- «روزى كه در آتش به رو كشيده مى شوند (و به آنان گفته مى شود:) لهيب آتش را بچشيد» (48 / قمر).

2- «و روز قيامت آنان را كور و لال و كر، به روى چهره هاشان درافتاده، برخواهيم انگيخت» (97 / اسراء).

3- «پس براى پروردگارت نمازگزار و «نحر» كن» (2 / كوثر).

4- اَلْمُسْتَدْرَك، ج 2، ص 538. حاكم در مورد اين روايت مى گويد: «صحي___ح ت___ري_ن رواي____ت اي___ن ب__اب همي__ن اس__ت» .

(68) سرگذشت تفسير

اسْتَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَ مايَتَضَرَّعُونَ»(1) به آن اشاره كرده است» .(2)

10. ام هانى (دختر ابوطالب) از پيامبر صلى الله عليه و آله درباره منكرى كه قوم لوط در مجالسشان انجام مى دادند و در آيه «وَ تَأْتُونَ فى ناديكُمُ الْمُنْكَرَ»(3) بدان اشاره رفته است سؤال كرد. حضرت در جواب فرمودند: «سنگ بر عابرين پرت كرده آنان را مورد تمسخر قرار مى دادند». (4) شايد آنچه در جواب پيامبر آمده، برخى از كردار زشت آنهاست. در مجمع البيان آمده است: «مجالس آن ها مشتمل بر انواع منكرات و كردارهاى زشت ؛ از قبيل فحش و ناسزاگويى، انجام اعمال بى خردانه، توهين به يك ديگر، قماربازى، انجام كردارهاى بى شرمانه، پرتاب سنگ بر سر عابرين، نواختن آلات موسيقى و لهو و لعب، عريان شدن، لواط و... و بسى اعمال زش__ت ديگ__ر ب______ود». (5)

11. گاهى از حضرتش درباره عموميت يك حكم و فراگيرى آن نسبت به برخى از امور كه برايشان مشتبه مى شد سؤال مى كردند ؛ به عنوان مثال آيه مباركه «قُلْ لِلْمُؤْمِنينَ يَغُضُّوا مِنْ اَبْصارِهِمْ»(6)

1- «و نسبت به پروردگارشان فروتنى نكردند و به زارى در نيامدند» (76/م_________ؤمن__________ون).

2- اَلْمُسْتَ_دْرَك، ج 2، ص 538 .

3- «و در مح__افل (انس) خ__ود پليدكارى مى كنيد» (29 / عنكبوت).

4- اَلْمُسْتَدْرَك، ج 2،

ص 409.

5- مَجْمَعُ الْبَيان، ج 8، ص 280.

6- «ب_ه م__ردان با ايم__ان بگ____و: دي___ده ف_رو نهن__د» (30 / ن__ور).

نمونه هاى تفسير مأثور از پيامبر (69)

كه حكم آن عام است. جرير بن عبداللّه جَبَلى (1) از پيامبر صلى الله عليه و آله درباره يك نگاه ناگهانى به نامحرم سؤال كرد: «آيا اگر نگاه به نامحرم، ناگهانى و بدون اراده باشد مشمول حكم عام اين آيه مى شود يا خير؟ _ جرير مى گويد: _ پيامبر صلى الله عليه و آله به من امر كرد تا نگ___اه را ادام__ه ن__ده_م و ف__ورا چش_م خ__ود را ب_رگ_ردانم». (2)

12. از امام باقر عليه السلام روايت شده است: «مردى خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و درباره «ايتام» كه در آيه «وَ آتُوا الْيَتامى اَمْوالَهُمْ وَ لاتَتَبَدَّلُوا الْخَبيثَ بِالطَّيِّبِ وَلا تَأْكُلُوا اَمْوالَهُمْ اِلى اَمْوالِكُمْ اِنَّهُ كانَ حُوبا كَبيرا»تا مى رسد به اين جا كه «وَ لا تَأْكُلُوها اِسْرافا وَ بِدارا اَنْ يَكْبَرُوا وَ مَنْ كانَ غَنِيّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقيرا فَلْيَأْكُلْ

1- وى چهل روز قبل از وفات پيامبر، اسلام آورد. او رئيس قوم خود، محترم و با نفوذ و مردى خوش سيما بود به طورى كه لقب يوسف امت پيامبر به خود گرفته بود. وقتى بر پيامبر وارد شد، حضرت به او خوش آمد گفت و از وى تجليل كرد و فرمود: «هرگاه بزرگ قومى بر شما وارد مى شود او را اكرام كنيد» سپس حضرت او را همراه 150 سواركار به منطقه «ذوالخلصه» فرستاد تا بت خانه اى را كه تعلق به قبيله خثعم داشت ويران سازد. پيامبر برايش دعا كرد ؛ فرمود: «خدايا او را هدايت شده و هدايتگر قرار ده» وى در سال 51 هجرى درگذشت .

2- اَلْمُسْتَ____________دْرَك، ج 2، ص 396.

(70) سرگذشت تفسير

بِالْمَعْرُوفِ...»(1) آمده چنين

پرسيده: اى پيامبر خدا! برادر من كه تعدادى چهارپا دارد و از وى چند فرزند يتيم باقى مانده از دنيا رفته است، تا چه حد استفاده از آن ها براى من حلال شمرده مى شود؟ حضرت فرمودند: اگر به آبشخور آن ها رسيدگى مى كنى و پراكنده آن ها را جمع آورى مى كنى و اقدام به چراندن آن ها مى نمايى، از شيرشان در حد متعارف و بى آن كه ضررى به بچه هايشان برسد، مى توانى بهره ببرى ؛ خداوند فرق ميان مفسد و مصل__ح را مى دان__د»(2) .قسمت اخير، اشاره به آيه «وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى قُلْ اِصْلاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَاِنْ تُخالِطُوهُمْ فَاِخْوانُكُمْ وَ اللّهُ يَعْلَ__مُ الْمُفْسِ__دَ مِ__نَ الْمُصْلِ__حِ»(3) مى ب_اش_د.

1- «و اموال يتيمان را به آنان (باز) دهيد، و (مال) پاك (مرغوب آنان را) با(مال) ناپاك (خود) عوض نكنيد، و اموال آنان را همراه خود مخوريد كه اين گناهى بزرگ است... و آن را (از بيم آن كه مبادا) بزرگ شوند، به اسراف و شتاب مخوريد، و آن كسى كه توان گر است بايد (از گرفتن اجرت س_رپ__رستى) خ___وددارى ورزد و هر كس تهى دست است بايد مطابق ع_______رف (از آن) بخ____ورد...» (2 _ 6 / نس_____اء).

2- تفسي__ر عَيّ___اشِىّ، ج 1، ص 107، شم_اره 321.

3- «و درباره يتيمان از تو مى پرسند، بگو: به صلاح آنان كار كردن بهتر است، و اگر با آنان هم زيستى كنيد، برادران (دينى) شما هستند، و خدا تباه كاران را از درست كار باز مى شناسد» (220 / بقره).

نمونه هاى تفسير مأثور از پيامبر (71)

گاه سؤالات صحابه پيرامون مسائل لغوى دور مى زد ؛ زيرا در جاى خود يادآور شديم كه در قرآن كريم از واژه هاى متداول در نزد قبايل مختلف استفاده شده است و اين موضوع باعث مى شد

تا لفظ متداول در يك قبيله براى قبايل ديگر شناخته شده نباشد ؛ از آن جمله: قطبة بن مالك ذبيانى (1) از پيامبر صلى الله عليه و آله درباره معناى (بُسُوق) در آيه مباركه «وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضيدٌ»(2) پرسيد: مراد از بسوق نخل چيست؟ حضرت فرمود: «طول و بلنداى آن است» .(3) راغب اصفهانى مى گويد: «باسقات ؛ يعنى طويلات و باسق؛ يعنى آنچه از نظر طول بلند شده باشد و بَسَقَ ف__لان عل__ى أصح__اب___ه ؛ يعن____ى ب__ر آن___ان بلن__دى گرف__ت».

ديگر اين كه عبداللّه بن عمرو بن عاص از حضرتش درباره معناى «صور» در آيه مباركه «وَ نُفِخَ فِى الصُّورِ» (4) پرسيد. پيامبر فرمود: «صور عبارت از شاخى است كه در آن دميده مى ش____ود» .(5)

يا اين كه از امام صادق صلى الله عليه و آله روايت شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

1- او از صحابه مقيم در كوفه است. از پيامبر صلى الله عليه و آله و زيدبن ارقم و ديگ_______ران رواي___ت نق_____ل ك______رده اس____ت .

2- (10 / ق ).

3- المُسْتَ___دْرَك، ج 2، ص 464.

4- (68 / زم___ر).

5- اَلْمُسْتَ___دْرَك، ج 2، ص 436 .

(72) سرگذشت تفسير

«احسار، در آيه مباركه «فَتَقْعُدَ مَلُوما مَحْسُورا»(1) به معناى اقتار (تنگ دستى) است» .(2) «حَسْر» به معناى برداشتن پوشش از روى چيزى است، و حاسر ؛ يعنى كسى كه كلاه خود بر سر و زره بر تن ندارد. «ناقَةٌ حَسير» شترى را گويند كه گوشت او ريخته و توان از او رفته باشد و «حاسر» يعنى عاجز، چون همه توان او از ميان رفته است. بنابراين محسور كسى است كه تمام وسايل زندگى را از دست داده است كه مهمترين آن سرمايه مالى است، نه اينكه _ چنان كه برخى

پنداشته اند _ از حسرت به معناى افسوس مشتق شده باشد ؛ لذا تفسير «محسور» به «مقتر» صحيح است ؛ زيرا «قَتْر» به معناى فقدان سرمايه يا كم شدن آن است و «مُقْتر» هم به معن__اى «فقي___ر» خواهد بود.

گاهى ظاهر آيه كه لحنى كوبنده دارد موجب مى گرديد تا مسلمانان دچار نگرانى گردند و چنانچه به پيامبر صلى الله عليه و آله مراجعه نمى شد _ تا آيه را برايشان تفسير كند _ سايه تاريكِ يأس و نااميدى بر وجود آنان چيره مى گشت. از جمله محمدبن مسلم از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه حضرت فرمود: «هنگامى كه آيه مباركه «مَنْ يَعْمَلْ سُوآءً يُجْزَ بِه»(3) نازل شد برخى از اصحاب پيامبر هراسان شدند و گفتند: چه آيه شديداللحنى! پيامبر فرمود: آيا شما به وسيله ثروت ها و جان ها و فرزندانتان امتحان

1- (29 / اسراء) .

2- تفسير عَيّاشِىّ، ج 2، ص 289.

3- «ه_ر ك__س ب__دى كن__د، در ب_راب_ر آن كيف_ر مى بيند» (123 / نساء).

نمونه هاى تفسير مأثور از پيامبر (73)

نمى شويد؟ عرض كردند: چرا. سپس فرمود: خداوند به وسيله امتحان، براى شما حسنات ثبت مى كند و سيئات شما را از صحيفه ك___ردارت____ان پ____اك مى گ__ردان__د». (1)

نيز از پيامبر صلى الله عليه و آله سؤال شد: رهايى از گرفتارى در روز قيامت در چيست؟ حضرت فرمود: «رهايى اين است كه خداوند از در نيرنگ در نيايد، چون او نيز به شما نيرنگ خواهد زد؛ زيرا آن كه با خداوند از در نيرنگ درآيد، خدا ايمان از او بستاند و اگر دريابد، خود فريب خورده است». عرض شد: نيرنگ به خدا چگونه است؟ فرمود: «از اين است كه به ظاهر، فرامين خداوند را انجام دهد، ولى در باطن هدف ديگرى _ غير از

رضاى خدا _ را دنبال كند. پس تقواى الهى را پيشه خود سازيد و از ريا بپرهيزيد ؛ زيرا موجب شرك به خداست». (2) آيه مباركه «اِنَّ الْمُنافِقينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ اِذاقامُوا اِلَى الصَّلوةِ قامُوا كُسالى يُرآؤُنَ النّاسَ»(3) بي___انگ_____ر همي____ن حقيق____ت اس_____ت .

همچنين هنگامى كه آيه مباركه «وَ اِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْما غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونُوا اَمْثالَكُمْ»(4) نازل شد، به پيامبر گفتند: اى

1- تفسير عَيّاشِىّ، ج 1، ص 277، شم_اره 278.

2- تفسير عَيّاشِىّ، ج 2، ص 283، شماره 295.

3- «منافقان، با خدا نيرنگ مى كنند، و حال آن كه او با آنان نيرنگ خواهد كرد ؛ و چون به نماز ايستند با كسالت برخيزند. با مردم ريا مى كنند و خدا را ج___ز ان__دكى ي__اد نمى كنن__د» (142 / نساء).

4- «و اگر روى بر تابيد (خدا) جاى شما را به مردمى غير از شما خواهد داد كه م__انند شما نخ__واهند بود» (38 / محمّد).

(74) سرگذشت تفسير

رسول خدا! آنان كه _ اگر ما از دين خدا روى برتابيم _ جانشين ما خواهند شد، چه كسانى هستند؟ پيامبر صلى الله عليه و آله در حالى كه سلمان در كنارش بود، فرمود: «مقصود فارسيان اند ؛ اين (سلمان) و گروه اويند». در روايت طبرى آمده است كه پيامبر دست بر شانه سلمان زد و فرمود: «مقصود اين و گروه او هستند ؛ سوگند به آن كه جانم در دست اوست! اگر دين به ستاره ثريا آويخته باشد مردانى از فارسيان آن را به چنگ خواهند آورد». در روايت بيهقى است: «اگر ايم__ان ب__ه ست__اره ث__ريّ__ا آويخته باشد مردانى از ف__ارسي___ان آن را ف___راچن___گ خ___واهن_____د آورد» .(1)

بخشى ديگر از سؤالات

كه از پيامبر مى شد مسايلى بود كه ربطى به احكام نداشت، ولى حس كنجكاوى را وا مى داشت تا در مورد برخى از امور كه در قرآن به گونه سربسته بدان ها اشاره رفته است، سؤال كنند. از آن جمله فروة بن مسيك مرادى (2) از واژه «سبأ» پرسيد كه آيا مقصود، مرد است يا زن يا زمين؟ حضرت پاسخ دادند: «سَبَأ مردى است كه ده پسر داشت ؛ شش پسر در يمن و چهار پسر در شام، كه هر يك بنيانگذار يك قبيله بود. شش پسرى كه در يمن ساكن شدند عبارتند از مذحج، كنده، أزد، اشعريون، أنمار و حمير كه جملگى از نيكان بودند و چهار

1- حاكم، اَلْمُسْتَدْرَك، ج 2، ص 458. جامع البيان، ج 26، ص 42. ال_____________دّرالمنث____________ور، ج 6، ص 67.

2- سال دهم هجرى بر پيامبر وارد شد و اسلام آورد. پيامبر او را به عن__وان نماين__ده خ_ود به س__وى قب__ايل م__راد، زبي__د و مذحج فرستاد.

نمونه هاى تفسير مأثور از پيامبر (75)

فرزند كه در شام سكنى گزيدند،لخم،جذام،عامله وغسان بودند» .(1)

مرحوم طبرسى مى گويد: «سبأ، نياى همه عرب هاى يمنى است كه قبيله را به اسم او نامگذارى كرده اند» .(2) اين مطلب از برگشت ضماير آيه به ذوى العقول _ يعنى سبأ _ به دست مى آيد: «قَدْ كانَ لِسَبَأٍ فى مَسْكَنِهِم ايَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمِينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُ_رُوا لَ_هُ بَلْ_دَةٌ طَيِّبَ_ةٌ وَ رَبٌّ غَفُ_ورٌ»(3) .

ابوهريرة درباره آيه مباركه « وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَىْ ءٍ حَىٍّ»(4) پرسيد: مقصود از (كلّ شى ء) چيست؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «يعنى همه چيز را از آب آفريد»(5) ؛ يعنى آب مايه حيات است چه حيات حيوانى چه گياهى. نيز در حديث وارد شده است

كه نخستين مخل_____وق خ__داون__د آب ب__وده اس_ت». (6)

گاهى پيامبر با هدف پند دهى و عبرت آموزى، خود اقدام به تفسير برخى از آيات مى كرد كه موارد زير از اين قسم به شمار مى رود:

1- اَلْمُسْتَ__________درَك، ج 2، ص 424 _ 423 .

2- مَجْمَ__________عُ الْبَي_______ان، ج 8، ص 386.

3- «قطعا براى (مردم) سبأ در محل سكونتشان نشانه (رحمتى) بود: دو باغستان از راست و چپ. (به آنان گفتيم:) از روزىِ پروردگارتان بخوريد و او را شك__ر كني_د. شه_رى است خ__وش و خ__دايى آمرزنده» (15 / سبأ).

4- «و ه__ر چي__ز زن__ده اى را از آب پ__دي__د آوردي___م» (30 / انبي_اء).

5- اَلاِْتْق________________________ان، ج 4، ص 238.

6- ت__وحي__د ص___دوق، ص 67، شم____اره 82.

(76) سرگذشت تفسير

ابوسعيد خِدْرِىّ (1) نقل مى كند كه پيامبر صلى الله عليه و آله درباره آيه «تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النّارُ وَ هُمْ فيها كالِحُونَ»(2) فرمود: «آتش آن ها را مى گدازد آن گونه كه لب هاى بالايشان آن قدر در هم كشيده و جمع مى شود تا به ميان سر برسد، و لب هاى پايين چنان فرومى افتد كه تا ناف آنان مى رسد». حاكم نيشابورى پس از نقل اين حديث مى گويد: «اسناد اين حديث صحيح است» .(3)

ابوهريره مى گويد: «پيامبر آيه «يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ اَخْبارَها» (4) را تلاوت كرد، سپس فرمود: آيا مى دانيد اخبار زمين كدام است؟ حاضران گفتند: خدا و رسولش داناترند. آنگاه فرمود: اخبارش ب__دي__ن گ__ون__ه است كه علي__ه همه بندگان درباره اعمالى كه روى زمين انج__ام داده ان__د شه__ادت مى ده__د و مى گ__وي__د: فلان عمل را در ف__لان روز انج___ام داد» .(5)

اين بود اندكى از بسيار، و قطره اى از آبشار، كه از چشمه سار حكمت و مهبط وحى الهى افاضه گرديده است. بركات آن همواره در گ______ذر روزگ_____ار ج__اودان__ه ب__اد.

1- او سعدبن

مالك بن سنان انصارى از حافظان احاديث فراوان و از عالمان با فضيلت و شريف به حساب مى آيد. وى در حالى كه 15 سال بيش نداشت به همراه پيامبر صلى الله عليه و آله در جنگ شركت كرد. وفات وى به سال 74 ب__وده اس_____ت. اُسْ_______دُ الْغ____ابَ___ه، ج 2، ص 289 و ج 5، ص 211.

2- «آتش چه__ره آن__ان را مى س__وزاند و آن__ان در آن جا ترش رويند» (104 / مؤمنون) .

3- اَلْمُسْتَدْرَك، ج 2، ص 395 .

4- 4 / زل____زله .

5- اَلْمُسْتَ_______________دْرَكُ عَلَ_____ى الصَّحيحَيْ______ن، ج 2، ص 532 .

نمونه هاى تفسير مأثور از پيامبر (77)

؛ برخى اطلاعات گسترده داشتند و آشنا با واژه هاى غريب (3) بودند ؛ همانند عبداللّه

1- «هُ__مْ دَرَج__اتٌ عِنْدَاللّه (163 / آل عمران).

2- (17 / رعد).

3- مقصود از غريب در اين جا: نامأنوس بودن چنين واژه هايى براى همگان است كه نوعا استعمال آن ها در برخى از قبايل عرب رايج بوده و ن__زد ديگ__ران ن__ام__أن__وس ب__وده و ق__رآن از آن به__ره ب__رده اس__ت .

(78) سرگذشت تفسير

بن عباس، در حالى كه برخى ديگر اين گونه نبودند. برخى از آنان همواره ملازم و همراه پيامبر بودند ؛ لذا آن بخش از اسباب نزول را كه ديگران نمى دانستند اينان مى دانستند ؛ مانند على بن ابى طالب عليه السلام . علاوه بر اين ها، صحابه در درجه علمى و توانى هاى عقلى نيز يكس___ان نب__ودن__د، بلك__ه در اين باب با يك ديگر تفاوت زي___ادى داشتن____د». (1)

عمق معارف نَبَوى را از سرچشمه اصلى اش دريافت نموده و شعاع پرتو نبوت سرتاسر وجودش را روشن ساخته بود... به عطاء گفتند: آيا در اصحاب پيامبر داناتر از على يافت مى شود؟ پاسخ داد، نه ؛ سوگند به خداوند كه ديگرى را نمى شناسم. سعيد بن جبير از ابن عباس نقل مى كند كه: اگر در موضوعى سخنى از على

1- البرهان، ج 2، ص 157. بحارالانوار، ج 89، ص 105.

2- در اين خصوص سخن عمر كافى كه گفت: «مباد كه خداوند مرا در گرفتارى قرار دهد كه در آن دسترس به حلاّل المَشاكِلى چون ابوالحسن ن__داشت__ه باشم» أنسابُ الاَْشراف، ص 100 ص شماره 29.

3- اين گفتار _ نيز _ از عمر است كه ضرب المثل شده ؛ يعنى پيش آمدى پي_ش ني__اي__د ك__ه عل__ى حض___ور ن__داشت___ه ب__اش__د .

(80) سرگذشت تفسير

ب__رايم__ان به اثب__ات مى رسي__د به غي__ر او عدول نمى كرديم». (1)

ابن عباس مى گويد: «بخش اعظم اندوخته هاى تفسيرم را از على بن ابى طالب آموخته ام». همو مى گويد: «على را دانشى است كه پيامبر بدو آموخته و پيامبر را خداوند، دانش آموخته است. بنابراين دانش پيامبر از خداوند و دانش على از پيامبر است و دانش من از دانش على است و اندوخته هاى علمى من و اصحاب پيامبر، جملگى در مقابل دانش على به سان قطره اى در برابر هفت درياست». در حديثى ديگر مى گويد: «بضاعت علمى من درباره قرآن دربرابر دانش على چون گودال كم آبى است در برابر دريا» .(2)

سعيدبن مسيب ى گويد: «هيچ كس جز على جمله سَلُونى (از من بپرسيد)رابرزبان نرانده است. _ وى همچنين مى گويد: _ عمر به خدا پناه مى برد از مشكلى كه درآن قرارگيرد و على براى حلّ آن حضور نداشته باشد». بَلاذُرِىّ در «اَنْسابُ الاَْشْرافِ» اين جمله

را كه عمر مى گفت: «ما أبقانِىَ اللّه ُلِمُعْضِلَةٍ لَيْسَ لَهاأبوالْحَسَنِ» نقل كرده است.

عبداللّه بن مسعود مى گويد: «قرآن كريم بر اساس هفت حرف ن__ازل ش__ده اس__ت كه هر حرف آن داراى ظاهر و باطنى است و على بن ابى ط__الب ظ__اهر و ب__اط_ن تم__ام آن ه_ا را مى داند». (3)

1- اَلْمُسْتَ_________دْرَك ، ج 1، ص 89 .

2- بح___ارالانوار، ج 89، ص 105 _ 106 به نقل از كتاب سعدالسعود سي_د اب_ن ط___اووس، ص 285 _ 286 .

3- ر.ك: اُسْدُالْغابَه، ج 4، ص 22 _ 23. اَلاِْصابَه، ج 2، ص 509. حِلْيَةُ الاَْوْلياء، ج 1، ص 65.انساب الاشراف، ص 100، شماره 29. مقصود از «هف__ت ح____رف» در اين ح_____دي__ث، هف____ت بخ_____ش اس___ت .

داناترين صحابه به معانى قرآن امير مؤمنان على عليه السلام (81)

عبداللّه بن مسعود

او از نخستين ايمان آورندگان و اولين كسى است كه پس از پيامبر صلى الله عليه و آله آشكارا و با صدايى بلند در مكه تلاوت قرآن مى نمود و آن را به گوش قريش مى رسانيد و در اين راه آزار و شكنجه هاى فراوان ديد. پيامبر او را به خود جذب نموده بود به طورى كه در اكثر كارها به پيامبر خدمت مى كرد. وى آب وضو و مسواك و كفش هاى پيامبر را نگه مى داشت و هرگاه بلند مى شد كفش هاى پيامبر را به وى مى پوشانيد و هرگاه مى نشست آن ها را از پاى پيامبر درآورده، با خود برمى داشت. به هنگام راه رفتن، پيشاپيش حضرت راه مى افتاد. به هنگام حمام گرفتن پيامبر را مى پوشانيد. به گونه اى كه گمان مى رفت وى از اهل بيت پيامبر است. او در هر دو هجرت (به حبشه و به مدينه) شركت جست، به هر دو قبله (مسجدالاقصى و كعبه) نماز خوانده و در تمام

جنگ ها همراه پيامبر حضور داشته است. از همه مردم بر حفظ قرآن بيشتر مواظبت مى نمود و پيامبر خوش مى داشت كه قرآن را از زبان وى و با تلاوت او بشنود. پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمود: «هركس بخواهد از تلاوت قرآن _ تر و تازه همان طور كه نازل شده _ لذت برد، قرآن را ب___ه ق_____رائ__ت اب____ن ام عب___د (ابن مسع__ود) ت__لاوت كن___د».

ابن مسعود بر فراگيرى دانش خصوصا معانى قرآن، بسيار همت مى گماشت. او مى گويد: «هر كدام از ما اصحاب كه ده آيه از قرآن را مى آموختيم، از آن نمى گذشتيم مگر اين كه مفاهيم آن ها و نحوه عمل كردن بدان مفاهيم را نيز بياموزيم». و به همين دليل مى گويد: «سوگند به پروردگارى كه جز او خدايى نيست! آيه اى از

(82) سرگذشت تفسير

ق__رآن نيس___ت مگ__ر اي__ن ك__ه مى دان__م درباره چه كسى و در چ__ه مك___ان_ى ن__ازل گ_ردي_ده اس__ت».

علاقه زيادى به گسترش دانش در ميان مردم داشت. مسروق بن اجدع مى گويد: «عبداللّه بن مسعود سوره اى بر ما تلاوت مى نمود و سپس درباره آن به سخن گفتن مى پرداخت و درتمامى طول روز برايمان تفسيرمى كرد». همه اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله به فضل و دانش او نسبت به كتاب و سنت اذعان دارند. (1) لذا در جهان تفسير جايگاهى برجسته دارد، آوازه اش به همه رسيده، از او در تفسير، مطالب فراوان بر جاى مانده است و سندهاى منتهى ب__ه وى متق__ن و خل__ل ن__اپ__ذي__ر است.

اُبَىِّ بْنِ كَعْب

ديگر مفسّر برجسته از ميان صحابه، اُبَىّ بن كعب انصارى خَزْرَجى است كه هنگام ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه منوره نخستين ك_ات_ب پي__امب__ر ب_ود و در ميان مسلمانان به دو لقب مشهور بود: 1. سَيِّدُ المسلمين ؛ زيرا در دانش

و كمال و فضل و شرف جايگاهى ممتاز داست ؛ 2. سَيِّدُ الْقُرّاء ؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «برجسته ترين قاريان اُبَىّ بن كعب است».

وى در زمان خلافت عثمان رياست گروهى را كه مأمور بودند قرآن هاى مختلف را يكسان كنند به عهده گرفت. اين مسؤوليت را

1- حِلْيَةُ الاَْوْلِياء، ج 1، ص 124 _ 139. اُسْدُالْغابَه، ج 3، ص 256 _ 260. اَلاِْسْتيع____اب، چ__اپ ش__ده در ح____اشي____ه اَلاِْص__ابَ__ه، ج 2، ص 316 _ 324. الاصابه، ج2،ص368_370.

اُبَىِّ بْنِ كَعْب (83)

بعد از آن كه خليفه گروهى را مأمور اين كار كرده بود و آنان به دليل بى كفايتى از انجام اين مهم عاجز ماندند، برعهده گرفت از او در زمينه تفسير روايات فراوانى در دست است كه بيشتر آن ها سن__ده__اى معتب______ر دارد.

جلال الدين سيوطى مى گويد: «از اُبَىِّ بْنِ كَعْب مجموعه عظيمى از تفسير باقى مانده كه ابوجعفر رازى از ربيع بن انس و او از ابوالعالِيَه از اُبَىّ بن كَعْب نقل كرده و اسناد آن هم صحيح است. ابن جرير طبرى و ابن ابى حاتم در تفسيرشان از آن فراوان نقل كرده اند. علاوه بر اينان حاكم در اَلْمُسْتَدْرَك و احمد بن حنبل در مسن__د ني____ز از آن مجم______وع___ه استف__اده ك__رده ان__د». (1)

وى از جمله دوازده نفرى بود كه بر ابوبكر، به دليل تصدى مقام خلافت در برابر امير مؤمنان خرده گرفتند و او را سرزنش كردند، (2) و از آن حادثه اسف بار، رنج تلخ و جانكاهى را تحمل كردوشكايت آن رابه پيشگاه خدا برده،گفت: «وَاِلَى اللّه ِالْمُشْتَكى» (3). او سخنان سعدبن عباده را كه در ضرورت ولايت امير مؤمنان عليه السلام سخن مى گفت، شنيده بود. (4)

1- اَلاِْتْقان، ج 4، ص 209 _ 210.

2- اَلْخِص_____ال، ج 2، ص

461 .

3- اِبْنِ اَبِى الْحَديد، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 52.

4- اِبْنِ اَبِى الْحَديد، شرح نهج البلاغه، ج 6، ص 44.

(84) سرگذشت تفسير

عب____داللّه ب__ن عب____اس

ابن عباس از چهره هاى فروزان جهان علم و دانش به شمار مى رفت، به ويژه مهارت وى در تفسير و تأويل قرآن، شهره آفاق بود تا جايى كه او را «تَرْجُمانُ الْقُرْآن»(1) مى گفتند، چون آنچه را به تفسير و تأويل قرآن مرتبط بود مى دانست. او تربيت يافته مكتب مولا اميرمؤمنان عليه السلام شمرده مى شد و در رتبه علمى به جايى رسيد كه اميرمؤمنان درباره او گفت: «گويا از پس پرده رقيق (نازك) به حقايق غيبى مى نگرد» (2). البته جاى شگفتى نيست، نتيجه تأثير دعاى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است كه درباره او چنين دعاهايى كرد: «خداوندا! او را تفقه در دين و تأويل قرآن ارزانى دار» (3) و «پروردگارا به او علم شريعت و حكمت بياموز» (4) و «خ__داون__دا! او را منش__أ بركت و نشر آثار علمى قرار ده» .(5) پيامبر صلى الله عليه و آله همچنين درباره او مى گويد: «هر ميدانى را سواره اى

1- ب__ه معن___اى ب____ازگ__وكنن__ده آن چ____ه در ق__رآن نهفت__ه اس__ت .

2- مق___دم__ه تفسي__ر اب__ن عط__يّ_____ه (مق__دمت__ان)، ص 263. اَلْج_امِعُ لاَِحْك_امِ الْقُ_رآن، ج 1، ص 35 .

3- «اَللّهم فَقِّهْهُ فِى الدّينِ وَ عَلِّمْهُ التَّأْويلَ». الاصابه، ج 2، ص 330 _ 334. اُسْدالْغابَه، ج 3، ص 192 _ 195 .

4- «اَللّهم فَقِّهْهُ فِى الدّينِ وَ عَلِّمْهُ التَّأْويلَ». الاصابه، ج 2، ص 330 _ 334. اُسْدالْغابَه، ج 3، ص 192 _ 195 .

5- «اَللّهم فَقِّهْهُ فِى الدّينِ وَ عَلِّمْهُ التَّأْويلَ». الاصابه، ج 2، ص 330 _ 334. اُسْدالْغابَه، ج 3، ص 192 _ 195 .

عبداللّه بن عباس

(85)

است و سواره ميدان تفسي_ر ابن عب_اس است». (1)

وى در شِعب ابوطالب سه سال قبل از هجرت به دنيا آمد. پيامبر صلى الله عليه و آله خود، كام او را برداشت و تربيت او را عهده دار شد و برايش دعاى خير فرمود. او در دامن پيامبر بزرگ شد و پس از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله ملازم و همراه هميشگى خاندان نبوت بود، و پس از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله او را پروراند و نيكو تربيت نمود ؛ از اين رو يكى از فدائيان ميدان محبت و ولايت امام عليه السلام بود. از او با سندى صحيح روايت شده كه گفت: «آنچه از دست مايه تفسيرى اندوخته ام از معدن فيض على عليه السلام بوده است» .(2)

گذشته از موضع گيرى هاى سرنوشت ساز وى درباره امامت اميرمؤمنان، در ست__ايش و بب_ان فض_ائل اهل بيت به ويژه اميرمؤمنان عليه السلام گفتارها و آثار جاودانه و به يادماندنى فراوان دارد ؛ گواه صدق مدعاى ما همين بس كه وى يكى از راويان حديث غدير است كه در آن آشكارا از امامت على عليه السلام سخن رفته است، و آن را به معن__اى خ__لافت و وص__ايت پس از پيامبر صلى الله عليه و آله تفسير و تبيي__ن ك__رده و ب__ر اي__ن معن____ا اص____رار ورزي____ده اس___ت.

ابن عباس پس از حادثه كربلا بيش از حد بر مصيبت هاى اه_ل بيت عليهم السلام مى گ__ريست ؛ ل__ذا بين__ايى خ__ود را از دست داد. (3)

1- بِح_ارُالاَْنْ__وار، ج 22، ص 343 به نقل از روضة الواعظين، ص 246 .

2- اَلْجامِعُ لاَِحْكامِ الْقُرآن، ج 1، ص 35 و مقدمه تفسير ابن عطيه (مق_دمتان)، ص 263 .

3- بِحارُالاَْنْوار، ج 89، ص 105 به نقل از «سَعْدُالسُّعود» سيد بن ط____اووس، ص 285.

(86) سرگذشت تفسير

دهه اول از وفات پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نگذشته بود كه ابن عباس كار خود را منحصر به تفسير قرآن و استنباط معانى آن كرد، (1) در صورتى كه ديگر صحابه را امورى ديگر، چون گردآورى قرآن و آموزش قرائت آن، آموزش آداب و احكام، قضاوت، عهده دارى امور سياسى و... به خود مشغول ساخته بود.

ابن عباس در اين گير و دار تمام همت خويش را گرد فهم قرآن، آموزش، استنباط مفاهيم و بيان آن نهاده است و در پى جبران آن چه در زمان حيات پيامبر صلى الله عليه و آله به جهت كمى سن و عدم آمادگى از كف داده بود، برآمد. بنابراين، بر درِ خانه علماى صحابه مى رفت و سخت در فراگيرى دانش به ويژه از امير مؤمنان كه دروازه شهر علم پيامبر است كوشا بود. از اين گذشته، به راه انداختن جلسات درس در «مسجدالنبى» براى تدريس علوم و معارف قرآنى و گستراندن تعاليم و دستورات دين از اصلى ترين كانون آن _ قرآن _ غافل نبود ؛ گفته اند: (2) اين كار را به دستور امير مؤمنان عليه السلام انجام مى داد. اين گونه بود كه دعاى پيامبر درباره او محقق شد كه فرمود: «اَللّهُمِّ بارِك فيهِ وَ انْشُرْ مِنْهُ ؛ خداوندا! او را ب__ركت ده و ك__ان__ون نش__ر عل__وم اس__لامى و معارف قرارده» .

1- زركشى، البرهان، ج 2، ص 157. وى مى گويد: «او خود را تنها براى همين كار آماده ساخته بود» .

2- اين مطلب را آقاى سيد محمد باقر ابطحى اصفهانى از مرجع ع_ال__ى ق__در، م__رح__وم آيت اللّه ب__روج__ردى، ب__رايم نق__ل كرده است .

گستره تفسير ابن عباس (87)

ولى دروغ پردازان، همزمان با گسترش دانش به وسيله او در سرتاسر جهان

اسلام از آنجا كه شهرت و آوازه اى بلند در تفسير داشت، از زبان او سخن ها ساختند و بر سر زبان ها انداختند ؛ لذا جاى شك و ترديد در بيشتر احاديث تفسيرىِ به جاى مانده از او دور از انتظ_________ار نيس________ت.

دكتر صاوى مى گويد: «شايد فزونى حديث هاى دروغين و جعلى كه به وى نيست داده شده را بتوان نشانه اى بر ارج و بزرگوارى وى در ديده جعل كنندگان دانست كه تمايل فراوان داشت__ه ان__د ك__الاى خ__ود را با ن__ام و نش__ان فردى كه رواج علم____ى دارد، ع__رض__ه كنند» .(1)

.(1)

در پرتو تقسيم چهار بخشى كه بدان اشاره شد، امكان دستيابى به مبانى تفسيرى كه ابن عباس بر آن ها در تفسير گسترده خويش تكيه نموده است فراهم مى شود:

جا روايتى را كه سيوطى از ابن عباس نقل كرده است مى آوريم: ابن عباس درباره آيه «قالُوا رَبَّنا اَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ اَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ»(1) كه در آن به دو بار مردن و زنده شدن اشاره رفته است، گفته: قبل از آن كه شما را بيافريند مرده بوديد؛ اين يك مردن به شمار مى آيد ؛ سپس شما را آفريد كه اين يك بار زنده شدن است. آنگاه شما را مى ميراند و به قبرها سرازير مى شويد كه اين مردن بار دوم است و سپس در روز رستاخيز شما را برمى انگيزد ؛ كه اين، زندگى دوباره است. بنابراين دو بار مردن و دو بار زنده شدن روشن مى گردد. آن گاه ابن عباس تفسيرش را با آيات ديگر قرآن تأييد مى كند و مى گويد: اين آيه همانند آيه «كَيْفَ تَكْفُ_رُونَ بِ_اللّهِ وَ كُنْتُ_مْ اَمْواتا فَاَحْياكُمْ ثُمَّ

1- «گويند: پروردگارا! دو بار ما را به مرگ رسانيدى و دو بار ما را زنده گردانيدى» (11 / غافر) .

(90) سرگذشت تفسير

يُميتُكُ__مْ ثُ____مَّ يُحْييكُ___مْ ثُ____مَّ اِلَيْ__هِ تُ__رْجَعُ__ونَ»(1) اس__ت.

همين دليل ابن عباس، دانشمند بزرگ امت، به اين موضوع كاملاً توجه داشته و در فهم معانى قرآن، در مواردى بسيارى بردانستن اسباب نزول تكيه نموده است. او همواره در مورد اسباب و اشخاص و ساير مسائل مربوط به شأن نزول با جديت پرسش مى نموده و همين امر موجب برجستگى و مهارت وى در فن تفسي_ر ش_ده است.

در اين ج___ا ني___ز ب__ه من__اسبت بح__ث، به ب__رخ__ى از آن م_وارد اش_اره مى كنيم:

1- «چگونه خدا را منكريد؟ با آن كه مردگانى بوديد و شما را زنده كرد، باز شما را مى ميراند (و) باز زنده مى كند (و) آن گاه به سوى او بازگردانده مى ش_وي_د» (28 / بقره) .

گستره تفسير ابن عباس (91)

تعداد زيادى از محدثين از ابن عباس نقل كرده اند كه گفت: همواره ميل داشتم كه دو تن از زنان پيامبر را كه آيه «اِنْ تَت_ُوبا اِلَى اللّهِ فَقَ_دْ صَغَتْ قُلُوبُكُم_ا...»(1) درباره آنان نازل شده بشناسم تا اين كه در يكى از سفرهاى حج من با عمر همراه شدم. او در ميان راه براى قضاى حاجت كناره گرفت و من هم با او رفتم. پس از انجام، آب بر دست هاى او مى ريختم تا وضو بگيرد، به او گفتم: آن دو تن از زنان پيامبر كه درباره آنان آيه «اِنْ تَت_ُوبا اِلَى اللّهِ فَقَ_دْ صَغَتْ قُلُوبُكُم_ا...»(2) نازل شده كدامند؟ گفت: شگفتا! تو آن را نم__ى دان_____ى؟ آن___ان ع___ايش___ه و حفص___ه ب___ودن____د» .(3)

وى تمامى موارد اسباب نزول را به نيكى آموخته بود به طورى كه آيات حَضَرِىّ را از سَفَرِىّ (4) و نَهارِىّ را از لَيْلِىّ(5) به راحتى بازمى شناخت و مى دانست درباره چه كسى و چه وقت و كجا نازل

شده است. اولين آيه نازل شده كدام است و آخرين آن كدام و ام__ورى ديگ__ر(6) ك__ه جملگ__ى به مه__ارت و نب_وغ او در تفسي_ر قرآن گ____واه____ى مى ده_____د.

1- «مگر (شما دو زن) به درگاه خدا توبه كنيد، كه دل هاى شما سخت منح_رف گشته است» (4 / تحريم) .

2- «مگر (شما دو زن) به درگاه خدا توبه كنيد، كه دل هاى شما سخت منحرف گشت_ه است» (4 / تحريم) .

3- اَل_دُّرُالْمَنْث__ور، ج 6، ص 242 .

4- درشهرهانازل شده ياخارج شهرها.

5- در روز ن__ازل ش_ده يا در شب .

6- اَلاِْتْق_______ان، ج 1، ص 51 _ 56 و 70 و 71 و 74 و 77 و 79 و... .

(92) سرگذشت تفسير

اساس شيوه هاى شناخته شده آن زبان نازل گرديده است.

لذا مشاهده مى نماييم ابن عباس هرگاه با موارد ابهام در قرآن مواجه مى شد يا در فهم واژه اى دچار اشكال مى گرديد به اشعار فصيح دوران جاهليت و سخنان بلند و بديع آنان روى مى آورد. آنچه او را توانا ساخته بود كه به راحتى به اشعار جاهليت استشهاد نمايد، توان بالاى ادبى و مهارت بى نظيرش در واژه شناسى كلام فصيح عرب است كه در تاريخ ادبيات عرب آن عصر شواهدى از نبوغ و جايگاه برجسته علمى و ادبى او مى توان يافت. گذشته از اين، ذكاوت زياد و حافظه قوى او نيز در رسيدن به اين مقام شامخ به او كمك مى كرد. چنان كه هر چه را تنها يك بار مى شنيد بى درنگ حفظ مى نمود.

آن ديار بود. وى از اصحاب امام باقر عليه السلام است. او كتاب هايى دارد _ گفته اند بيش از 70 كتاب است _ كه علما آن ها را ذكر كرده اند ؛ از جمله آن ها نوشته هايى است كه به ابن عباس نسبت داده و از وى روايت كرده است ؛ مانند كتاب «اَلتَّنْ___زيل» و كت____اب «اَلتَّفْسي___ر» و كت___اب «تفسير ابن عب__اس از صح____ابه». (3)

3. تفسير معروف به «تَنْويرُ الْمِقْباسِ مِنْ تَفْسيرِ عَبْدِاللّه ِ بْنِ عَبّاسٍ» كه در چهار بخش است. مى گويند، محمد بن يعقوب فيروزآبادى صاحب «قاموس» (817 _ 729)(4) آن را گردآورى كرده و در حاشيه «الدرّالمنثور» چ__اپ ش__ده و ج__داگ__ان__ه نيز ب_اره_ا ب__ه چ__اپ رسي_ده است.

1- فه__رست ابن ن__دي__م، ص 56 .

2- دكترشواخ، معجم مصنفات القرآن الكريم، ج2، ص160، شماره994.

3- نجاشى، فهرست مصنفى الشيعه، چاپ سنگى، ص 168 و چاپ بيروت، ج 2، ص 54، شم_اره 638.

4- آغ__ا ب__زرگ ته___رانى، الذريعة الى تصانيف الشيعه، ج 4، ص 244 .

گستره تفسير ابن عباس (95)

آن چه از مراجعه به اين تفسير روشن مى شود اين است كه گردآورنده آن بر آن بوده كه تفسيرى به غايت ساده از قرآن ارائه كند كه در حد ترجمه اى كوتاه و براى همه قابل فهم باشد، كه البته امرى مطلوب و كارى در خور تحسين است. ضمنا خواسته است كه از باب تيمّن و تبرك، در ابتداى هر سوره روايتى از ابن عباس بياورد، ولى مقصود او اين نيست كه آنچه درباره تفسير سوره ذكر شده جملگى از خود ابن عباس است؛ اين امر بر بسيارى مخفى مانده و تمامى آن را تفسي__ر مستن__د ب__ه ابن عب__اس پنداشته اند.

در تف__اسي__ر مت__أخ_ران ي_افت نم_ى ش__ود.

1. سادگى و بى پيرايگى در حدى كه براى حل مشكل يا برطرف ساختن ابهام، با عبارتى كوتاه و بيانى رسا، در غايت ايجاز ارائه مى گرديد ؛ مثلاً اگر از يكى از آنان سؤال مى شد معناى «غَيْرَ مُتَجانِفِ لاِثْمٍ»(1) چيست؟ فورا جواب مى داد: «گناه نكند»، بدون اين كه به بيان اشتقاق واژه ها بپردازد يا نيازى به بيان شاهد يا دليل و امثال آن، كه عادت مفسّران است داشته باشد و اگر درباره سبب نزول آيه يا مفهوم كلى و عام آن مى پرسيدند به شكلى قاطع و بدون ترديد و ساده و پيراسته از پيچيدگى هاى گريبان گير ديگر مفسّران، پاسخ مى داد.

2. سلامت و پيراستگى از جدل و اختلاف ؛ زيرا در آن دوران،

1- (3 / م____ائ____ده) .

(96) سرگذشت تفسير

مبنا و جهت گيرى و استناد در بيان معناى آيه يكى بود، چه اين كه در آن عصر در ميان صحابه اختلافى بر سر مبانى نظرى يا تباين و دوگانگى اى در جهت گيرى يا تضاد و تقابلى در استناد وجود نداشت. تنها وحدت نظر و جهت گيرى و هدف واحدى وجود داشت كه همه صحابه را گرد هم مى آورد. در آن دوران انگيزه اى براى ب__روز اخت__لاف و تضارب آراء وجود نداشت، به ويژه اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله به آنان آموخته بود كه چگونه راه هدايت و راستى را بپيمايند. (1) علاوه بر اين كه تفسير در آن دوره _ از نظر شكل و تركيب _ از چارچوب نقل حديق فراتر نرفته بود، بلكه بخشى از حديث و شاخه اى از آن به شمار مى رفت و گردآورندگان احاديث، در كنار احكام، اح__ادي__ث تفسي__رى را ني__ز گ__رد مى آوردن___د.

3. پيراستگى

آن از تفسير به رأى ؛ يعنى از استبداد به رأى به دور بود. چون اين كار تعصبى كور و خدعه گونه است ؛ لذا چهره هاى برجسته صحابه از آن بركنار بودند. در گذشته درباره تفسير به رأى _ كه از نظ__ر ش__رع نك__وهي__ده و از نظر عقل ن_اپسن__د اس__ت _ سخ__ن گفتي___م.

4. پاك بودن آن از اساطير و افسانه ها ؛ كه از جمله آن اسرائيليات (داستان هاى بنى اسرائيلى) است. اين افسانه ها در مجامع اسلامى اصيل جايى و راه نفوذى نداشت. چه اين كه آن

1- اين سخن درباره صحابه اى كه هم دل و هم زبان، هوشيارانه از دستوران پيامبر اسلام پيروى مى كردند؛ هر چند عدّه آنان اندك بود. «وَ قَليلٌ مِنْ عِبادِىَ الشَّكورُ» (13 / سبأ) .

ويژگى تفاسير صحابه (97)

زمان، عصر مقابله با نيرنگ هاى اسرائيلى بود ؛ گرچه اين روحيه دشمن ستيزى، پس از مدتى دگرگون شد و حيله هاى سياسى نقش مهم__ى در ت__رويج افس__انه هاى خ__رافى بنى اس_رائيل بازى كرد.

5. قاطعيت و خالى بودن از شك و ترديد و برنتافتن ترديدها ؛ چون در آن دوران، مستند تفاسير واضح و صريح بود و ابزار روشن كننده مراد آيه، فراوان بود و دلايلى كه براى تفسير آيه اقامه مى شد به خوبى آشكار مى نمود. چه اين كه ساده و خالى از پيچيدگى هايى بود كه در سده هاى بعد دامن گير همه گرديد، به ويژه اين كه برهان هاى علمى و فلسفى اى كه مفسّران متأخر در تفسير معانى قرآن بدان استناد جسته اند، در آن زمان ناشناخته و يا اساسا مشروع و قابل استناد نبود. استناد مفسّران عصر اول در كنار نصوص شرعى _ كه درباره ابعاد مختلف دين و قرآن صادر

گشته _ به فهم عرف و لغت و اسباب نزول بود و آن__ان جز اين، اب_زار فهم_ى نمى شن_اختند.

خ_لافت عثم_ان دي__ده از جه__ان ف__روبس__ت.

او را ابقا و پس از مدتى بركنار كرد و او به كوفه رفت. عثمان وقتى سعيد را از ولايت كوفه عزل كرد، ابوموسى را به اين مهم گمارد. امير مؤمنان عليه السلام او را عزل كرد، چه اين كه به سبب دوستى ديرينه اى كه بين او و معاويه بود، با معاويه رابطه پنهانى داشت.

مدارس تفسير (101)

اين نكته از وصيت معاويه به پسرش يزيد درباره ابوبرده فرزند اب__وم__وس__ى اشع__رى روش___ن مى ش___ود. (1)

ابوموسى از امير مؤمنان عليه السلام فاصله گرفته بود و در جنگ صفين هنگامى كه به عنوان حَكَم برگزيده شد، رسوايى او آشكار گرديد. هموست كه نخست به اهل بصره فقه و قرائت قرآن آموخت. ابن حجر مى گويد: «تعدادى از تابعان و اتباع آنان به دست او تربيت شدند» .(2) حاكم از ابورجاء چنين نقل كرده است: «قرآن را از ابوموسى اشعرى در اين مسجد _ مسجد بصره _ آموختيم ؛ ما حلقه وار مى نشستيم ؛ چنان كه گويى اكنون او را در حالى كه در دو لب______اس سفي_____د اس___ت مى بيني____م». (3)

در مكتب تفسيرى او انحراف شديدى وجود داشت و پس از او در بصره، زمينه براى رشد بسيارى از بدعت ها و انحرافات فكرى و عقيدتى به ويژه در مسائل اصول دين و امامت و عدل فراهم شد.

83 .

2- ته________ذي__ب الته________ذي__ب، ج 5، ص 362 .

3- حاكم، اَلْمُسْتَدْرَك على الصحيحين، ج 2، ص 220.

(102) سرگذشت تفسير

ف____رم____ود: «او حكي______م ام__ت م_ن است» .

ابوالدرداء از سرسپردگان استوار بر خط ولايت آل رسول صلى الله عليه و آله بود كه هيچ طوفانى او را مت__زل__زل نس__اخت.

مرحوم صدوق در «اَمالى» از هشام بن عروة بن زبير و او از پدرش نقل كرده است كه گفت: «در مسجد مدينه به صورت دايره وار نشسته بوديم ودرباره اهل بدر و بيعت رضوان گفت و گو مى كرديم.

اَبُوالدَّرْداء گفت: اى قوم! آيا شما را از شخصى كه از نظر مالى كمترين و در مقام ورع، پرهيزگارترين و در زمينه عبادت، كوشاترين مردم است خبردهم؟ گفتند:چه كسى؟گفت:اواميرمؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام است! عروه مى گويد: به خدا سوگند! ابوالدرداء اين سخن را نگفت مگر اين كه تمام اهل مجلس از او روى برگرداندند ؛ سپس مردى از انصار با تأسف رو به سوى او كرد و گفت: عويمر! سخنى گفتى كه هيچ كس از همان آغاز از تو نپذيرفت! ابوالدرداء گفت: اى مردم!" من آن چه ديده ام مى گويم ؛ هر يك از شما نيز آن چه ديده است بگويد... آن گاه بار ديگر بيان خود را درباره عبادت اميرمؤمنان وگريه هاى آن حضرت درهنگام شب _ موقعى كه همه مردم در خوابند _ آغاز كرد». (1)

1- مجلس____ى، بح_____ارالان____وار، ج 41، ص 11، ب__ه نق__ل از ام_____ال____ى ص___دوق، مجل__س 18، ص 69 _ 70 .

مدارس تفسير (103)

فراگرفتند و ميان مردم منتشر ساختند ؛ از اين رو آنان تنها واسطه و حلقه اتصال ميان منابع نخستين دانش و همه امتند و نه تنها در زمان خودشان بلكه براى همه ادوار و تم__ام اعص__ار، ح__ام__لان پ__رچ__م ه__داي__ت اس__لام ب___ه شم__ار مى رون____د.

اينان افراد سرشناسى هستند كه به شمار در نمى آيند و به سان ستارگان درخشان آسمان دامنه تعليم و تربيت را در سراسر جهان اسلام و اطراف و اكناف آن گستراندند. در اين جا تنها به ذكر نام آن ها اكتفا مى كنيم. اينان در مدارس تفسيرى معروف به وي___ژه م__درس__ه ابن عباس در مكه، پرورش يافتند. معروف ترين آنان عبارتند از:

1 _ سعي____د بن جُبَيْ_____ر 8 _ اب____ان بن تَغْلِ________ب

2 _ سعي____د بن مسَيّ___ب 9 _ حس___ن بص________رى

3 _ مج__اه__د بن جَبْ_____ر 10 _ عَلْقَمَ_____ةِ بن قَيْ___س

4 _ ط__اووس بن كيس__ان 11 _ محم_د بن كَعْبَ قَرَظِىّ

5 _ عكرمه غلام ابن عباس 12 _ ابوعبدالرحمان سَلْمِىّ

6 _ عط___اء ب_ن ابى رِب__اح 13 _ مس__روق بن اَجْ___دَع

7 _ عط___اء ب_ن س_____ائب 14 _ اسودبن يزيد نخع__ى

(104) سرگذشت تفسير

15 _ م__رّه هَمْ_____دانى 23 _ اب_ن اب_ى ليل_ى

16 _ ع__ام_ر شعب____ى 24 _ عبي_دة بن قيس

17 _ عمروبن شَرْحَبيلٍ 25 _ ربي_ع ب_ن ان_س

18 _ زي__دب_ن وه____ب 26 _ ح_ارث بن قيس

19 _ ابوشَعْث_اء ك__وفى 27 _ قتَادَةِ بْنِ دَعامَه

20 _ اب_و شعث__اء ازدى 28 _ زي_د ب_ن اسل_م

21 _ اَصْبَ__غْ ب_ن نُب__اتَه 29 _ ابوالع__الي____ه

22 _ زِرّب__ن حُبَيْ____شٍ 30 _ ج__اب_ر جُعْفِ_ىّ

ت__ابع__ان) داشت_ه و براى آن جايگاه بلندى ق__ائ__ل ش__ده ان__د .

اين حجم متراكم از تفاسير منقول از سلف صالح، خود نشانه بارزى است از اهميت و اعتبار نظريات و آراى ايشان ؛ كه عمدتا از تابعان و آموختگان مكتب عبداللّه بن عباس اند كه در نشر و پخش تفسي__ر در پهن__ه كش__وره_اى اس_لامى يگانه عامل مؤثر بودند.

اين عنايت، به خصوص از آن جهت بوده كه آنان به عصر نزول قرآن نزديك بوده و از اسباب نزول و زمينه هاى فرود آمدن آيات آگاهى كامل داشتند. به علاوه اين كه به درك مفاهيم لغت و شيوه كلامى عرب نزديك تر بودند. قرآن به زبان عربى و بر اساس شيوه هاى گفتار عرب نازل گشته و در نتيجه پيشينيان آماده تر بودند تا از نزديك ساختارهاى زبان، معانى واژه ها و تعابير كلامى عرب را لمس كنند. توانمندى سلف در فهم معانى اوليه

ارزش تفاسير تابعان (105)

ق___رآن _ طبيعت___ا _ بي__ش از خل__ف و ب__رت__ر از آن ب________ود.

از اين رو، عنايت به آراء و اقوال سلف در تفسير قرآن به جهت پيشگامى آنان در اين راه، يك ضرورت به شمار مى رود. البته نه آن كه از آن تقليد شود بلكه ضرورت تحقيق ايجاب مى كند كه متأخران از انديشه و آراى متقدمان كاملاً آگاهى داشته باشند، بلكه نكته هايى در انديشه هايشان يافت شود كه موجب روشنى راه گردد و بدون شك احاطه و تعمق در گفته هاى انديشمندان سلف بهترين وسيله پيشرفت و گسترش در تمامى رشته هاى علوم و معارف بشرى است ؛ لذا آراى پيشينيان بهاى شايسته خود را دارد و در پيشرفت و شكوفايى علم و دانش نقش مؤثرى ايفا مى كند، وگرنه همواره بايستى

هر دانشورى از نقطه آغاز شروع كند و دانشمندان پيوسته در جا زنند و هيچگاه پيش_رفت نداشته باشند.

اين كه اينان دانش ها و اندوخته هاى علمى خويش را نيز با خود به ارمغان مى آوردند و همه را در خدمت اسلام و مسلمانان قرار مى دادند ؛ اين روند با گسترش قلمرو اسلام فزونى مى يافت و به موازات آن حجم تفسير نيز رو به فزونى مى نهاد چه اين كه فزونى علوم و معارف، بهترين كمك بود براى حل بخش اعظم آيات كيهانى كه به اس__رار طبيع__ت و راز هست__ى اش__ارت داشتن__د ؛ كه علم و فلسفه در اين زمينه سهم بيشت_رى به خ__ود اختص__اص داده اند.

ويژگى تفسير تابعان (107)

مى پرسيدم در چه مورد و چگونه نازل گشته است؟». ابن ابى مليكه مى گويد: «مجاهد را ديدم كه از ابن عباس درباره تفسير قرآن پرس و جو مى كرد و با خود لوحه هايى داشت ؛ سپس ابن عباس به او مى گفت: بنويس و اين كار او ادامه يافت تا اين كه تفسير تمام قرآن را از وى پرسيد ؛ و به همين جهت است كه گفته اند: مجاهد داناترين تابعان نسبت به تفسير است» .(1)

ابن عباس در تربيت عكرمه مى كوشيد؛ در نتيجه او را نيكو

1- اين مطلب در شرح حال او گذشت .

(108) سرگذشت تفسير

تربيت كرد و خوب آموزش داد تا آن كه فقيهى توانا شد و سرآمد رجال روزگار خ_ود در تفسي_ر و آشن__ا به معانى قرآن گرديد. (1)

قتاده در تفسير كتابى داشته كه شايد بزرگ و پرحجم بوده است و خطيب بغدادى و همچنين طبرى در بيش از سه هزار مورد درتفسيرهاى خودازآن استفاده كرده اند؛ (2) جابربن يزيدجُعفى، (3) حسن بصرى، (4) ابان بن تغلب، (5) زيد بن اسلم، (6) و ديگران نيز كت__اب هاى مع__روفى در زمين__ه تفسي__ر و عل__وم ق_رآنى دارند.

عادل نُوَيْهِض مى گويد: «اَبانِ بْنِ تَغْلِب، قارى جليل القدر، مفسّر، نحوى، لغوى، محدث و از اهل كوفه است كه احمد بن حنبل و ابن معين و ابوحاتم او را توثيق كرده اند. مسلم در «جامع حديثى خود» و ديگر محدثان نيز از او نقل حديث كرده اند. «معانى القرآن» و «غ__ريب الق__رآن» از جمل__ه آث__ار او به شم__ار مى آيند و شايد نخستين كسى باشد كه در اين ب__اره كت__اب ن__وشته است. ابان در س_____ال 148 ب__درود حي_____ات گفت». (7)

1- ر.ك: ش__رح ح___ال عِك__رَم___ه در كت_____اب تفسي__ر و مفسّ___ران.

2- معج___م مصنف__ات الق__رآن

الك__ريم، ج 2، ص 163، شماره 999 .

3- فهرست مصنّفى الشيعة (رجال نجاشى)، ج 1، ص314، شماره 330 .

4- معجم مصنفات القرآن الكريم، ج 2، ص 161 .

5- طبق__________اتُ المفسّ________رين، ج 1، ص 1.

6- طبق_______اتُ المفسّ_______رين، ج 1، ص 176.

7- مُعْجَ_______مُ الْمُفَسِّ_______رين، ج 1، ص 7 و 8.

ويژگى تفسير تابعان (109)

همه سو بدان جا روى آوردند، چه اين كه منزلگاه اكثر صحابه و خصوصا هجرتگاه اميرمؤمنان عليه السلام بود ؛ از اين رو علم _ به طور كامل _ بدان

(110) سرگذشت تفسير

جا كوچيد و مجالس كوفه در آن روزگار از علماى بزرگ اسلام مملو گرديد ؛ تنها بر محور آنان بود كه گردونه دانش مى گرديد و سرچشمه هاى علوم و معارف به سراسر قلمرو اسلام سرازير مى گشت. مدرسه كوفه چندان دوام نيافت و يك سال پس از وفات صاحب و بنيان گزارش _ سال 68 _ رو به افول نهاد و پرورش يافتگان آن مدرسه متفرق شدند و به اطراف و اكناف از جمله خراسان، مصر، شام و ديگر سرزمين ها رفتند ؛ در همين حال مدرسه كوفه رو به شكوفايى مى نهاد و با گذشت زمان شهرت و فعاليت آن فزونى مى يافت. در هر صورت، اين دو مدرسه پايه و اساس اصلى انتشار علوم و گسترش معارف در جامعه اسلامى مى باشند. هر چند همزمان با هم، يكى راه افول را پيمود و ديگرى به شكوفايى و گسترش خود افزود. اكثر دانشوران تابعان، بلكه قريب ب__ه اتف__اق آن__ان ت__ربيت ي_افتگ_ان اين دو م___درس__ه اند.

لذا اين دو مدرسه از جهت رشد سطح فرهنگ اسلامى و ايجاد نشاط در فراگيرى علم و معرفت، حق بزرگى بر عهده امت اسلامى دارند كه البته پيش از آن اين حق براى دو صحابى گ___رانق___در، ابن عباس و ابن مسعود و دررأس آن دو، براى امام امير مؤمنان عليه السلام محفوظ است. مجاهد بن جبر، شاگرد ابن عباس كه امت بر پيشوايى و استناد به نظريات وى اتفاق نظر دارند ؛ (1) متهم به

1- اين تعبير از ذهبى است

و از سفيان آورديم: اگر تفسيرى از مجاهد برسد، همان تو را كافى است، و از اعمش است كه هرگاه مجاهد دهان به سخن مى گشود، از آن گوهرها مى باريد. ر.ك: شرح حال مجاهد در همين كتاب .

ويژگى تفسير تابعان (111)

آزادى رأى در تفسير است يا بهتر بگوييم او از توانايى فهم، تيزبينى و تيزهوشى والايى بهره مند بود. آرى، در آن دوران كه جمود فكرى بر عامه مردم حاكم بود، نسبت دادن چنين تهمت هايى به امثال اين فرهيختگان ظاهرا طبيعى مى نمود. به وى گفته شد: تو همانى كه قرآن را به رأى خود تفسير مى كنى؟ وى گريست و گفت: بنابراين من گستاخم، ولى من تفسير را (يعنى مبانى و طريقه استنب__اط مع__انى را) از ده ه__ا صح__ابه پيامبر صلى الله عليه و آله آموخته ام !

آرى، مجاهد ذهنى باز و از بند اوهام رهيده و عقلى فراگير و پويا داشت كه ادراك حقايق و لمس واقعيت ها را چنان كه هست براى او ممكن مى ساخت بى آن كه برظاهر اكتفا كند يا به سطحى نگرى قانع باشد. او آيات قرآن را _ به هدفت فهم عميق آن _ ابتدا با الفاظ و واژه هايى كه در عرف مردم رايج است عرضه مى داشت و سپس با مبانى شريعت و شواهد تاريخى و امثال آن، كه در عرف عام رجوع به آن براى فهم معانى معمول و متعارف است، مى سنجيد، ولى او به اين مقدار بسنده نمى كرد و آن ها را بر ميزان عقل مى نهاد تا هماهنگى آن را با فطرت داورى كند ؛ بى آن كه چي__زى از ش__واهد و ظرافت هاى سخن را ناديده انگارد.

او در تفسير آيه «فَقُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئينَ»(1) مى گويد: «مقصود آيه نيست

كه آنان به صورت بوزينگان در آمدند بلكه اين مثلى است كه خداوند زده است ؛ يعنى دل هاى آنان مسخ شده و به سان قلب هاى بوزينگانى درآمده كه نه از دستورى فرمان بردارند

1- «به ايشان گفتيم: بوزينگانى طرد شده باشيد» (65 / بقره) .

(112) سرگذشت تفسير

و نه به پندى وقع مى نهند».(1) همانند آيه «مَثَلُ الَّذينَ حُمِّلُوا التَّ__وْريةَ ثُ___مَّ لَ___مْ يَحْمِلُوه_ا كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ اَسْفارا»(2) كه ص____رف___ا تشبي_____ه و تمثي_____ل اس______ت .

همچنين در تفسير آيه «رَبَّناآ اَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماآءِ تَكُونُ لَنَا عيدا لاَِوَّلِنا وَ ءاخِرِنا وَ ءايَةً مِنْكَ»(3) مى گويد: «اين آيه، همچون مثلى است كه آورده شده وگرنه براى آنان چيزى فروفرستاده نشد». طبرى مى گويد: «عده اى گفته اند: بر بنى اسرائيل مائده اى نازل نگرديد ؛ و برخى از اين گروه گفته اند: اين، مثلى است كه خداوند براى مردم زده تا آنان را از درخواست نزول آيات و نشانه هاى الهى بر پيامبر خدا بازدارد». سپس اين گفت___ار را به مج__اهد نسب__ت داده اس___ت. (4)

در تفسير آيه «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ. اِلى رَبِّ_ها ناظِرَةٌ»(5) مى گويد: «انتظار پاداش از خدايشان را دارند». به او گفته شد برخى مى گويند: خداى تعالى ديده مى شود و آنان پروردگارشان را

1- ر.ك: مجمع البيان، ج 1، ص 129. جامع البيان، ج 1، ص 263. تفسي________ر مج__________اه________د، ص 75 و 76 .

2- «همچون مَثَل خرى است كه كتاب هايى را برپشت مى كشد» (5/جمعه) .

3- «پروردگارا! از آسمان، خوانى بر ما فرو فرست تا عيدى براى اول و آخر ما باشد و نشانه اى از جانب تو» (114 / مائده) .

4- طب_____رى، ج____ام__ع البي___ان، ج 7، ص 87 .

5- (22 و 23 / قيامت) .

ويژگى تفسير تابعان (113)

مى بينن__د! در پ__اس_خ گف_ت: «هيچ

آفريده اى او را نخواهد ديد» .(1)

يكى ديگر از كسانى كه به آزادى انديشه و اعمال نظر در تفسير شهره بود عكرمه، تربيت شده ابن عباس است. ابن عباس با عنايت كامل در تعليم و تربيت او كوشيد و به بهترين وجه آموزشش داد تا آن كه در زمره فقيهان نامى درآمد و داناترين مردم در تفسير و فهم معانى قرآن گرديد. (2) او معتقد بود از كتاب خدا تنها وجوب مسح پاها به دست مى آيد ؛ هم چنان كه استادش ابن عباس نيز چنين استنباط كرده بود. او ديدگاه ديگر فقيهان را مردود مى دانست و آنان را در برداشتشان از آيه دچار اشتباه مى ديد، (3) و نيز مسح بر كفش را سخت انكار مى كرد و مى گفت: «كتاب خدا بر قول به مسح كفش پيشى گرفته است» (4) ؛ يعنى قرآن حكم مسخ بر پاها را آورده است اما مسح بر كفش پديده اى نو است كه بعدها ادعا شده است و نمى توان با آن حكم كتاب خدا را كنار گذاشت، ولى ديگران دليل مسح بر كفش را ناسخ دليل مسخ بر پا دانسته اند.

1- ج____امِ_____عُ الْبَي_______ان، ج 29، ص 120 .

2- وَفَياتُ الاَْعْيانِ، ج 3، ص 265، شماره 421 .

3- ر.ك: جامِعُ الْبَيان، ج 6، ص 82 و 83. مجمعُ البيان، ج 3، ص 165 .

4- ته___ذي____بُ التَّه___ذي___ب، ج 7، ص 268 .

(114) سرگذشت تفسير

و اسرار آفرينش، آغاز حيات موجودات، اخبار امت هاى گذشته، سرگذشت پيامبران و قصه ها و افسانه هاى بسيارى كه در تورات و ديگر كتاب ه__ا آم__ده اس_ت، انباشته بود.

عامه مردم اشتياق داشتند تا جزئيات آنچه را در قرآن به گونه سربسته مطرح شده است، بشنوند ؛ خصوصا امورى كه به سرگذشت يهود و نصارى مربوط مى شد و در كتب عهدين از آن ياد شده بود ؛ از اين رو مسلمانان به داستان هاى اينان گوش فرامى دادند و تابعان _ على رغم دستورات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و صحابه بزرگوار _ كوتاهى كردند ؛ در نتيجه تعداد زيادى از اين اسرائيليات را بدون پروا و بى هيچ بررسى، در تفاسير گنجاندند. بيشترين اسرائيليات با دست چند تن اهل كتاب كه مسلمان شده بودند مانند: عبداللّه بن سلام، كعب الاحبار، وهب بن منبّه، عبدالملك بن جريج و چند نفر ديگر در حوزه تفسير و تاريخ راه يافته است. البته توجيه اين كوتاهى از تابعان در اين باره پذيرفته نيست و به خاطر همين سهل انگارى مورد مؤاخذه قرار گرفته اند ؛ كما اين كه ديگران _ كه پس از آنان آمده و چنين رواياتى را بدون بررسى و

ويژگى تفسير تابعان (115)

تحقي__ق پ__ذي_رفت__ه ان__د _ ني__ز م_ورد نك__وهش مى ب_اشن_د. (1)

جهت رفع ابهام از برخى ظواهر آيات به شمار مى رود به راحتى در دسترس تابعان بود.

كه اين توان درافرادمحروم از چنين آگاهى هايى _ به نسبت محروميتشان _ كاهش مى يابد.

اين گونه بود كه تابعان و آنان كه پس از ايشان آمدند از اين

1- اَلتَّفسيرُ وَ الْمُفَسِّرون، ج 1، ص 75. به نقل از المذاهبُ الاسلاميةِ فى تفسي_ر ق__رآن، ص 69. ني__ز ر.ك: م__ذاهبُ التَّفسي__رُ الاسلامى، ص 90 .

2- اَلاِْتْق________ان، ج 2، ص 55 .

(118) سرگذشت تفسير

علوم و اطلاعات جديد و رو به افزايش، مطابق با پيشرفت زمان استفاده كردند و در فهم معانى قرآن از آن بهره جستند ؛ قرآنى كه «اَنْ__زَلَ__هُ الَّ__ذى يَعْلَ__مُ السِّ___رَّ فِ__ى السَّم____واتِ وَ الاَْرْضِ»(1).

سليم غيرقابل قبول است و تنها بخش هايى از آن دست نخورده باقى مانده است كه احيانا قابل استفاده است و تيزبينان و فرهيختگان صحابه و تابعان، تنها همين بخش ها را نقل مى كردند، (1) نه اين كه بدون بررسى و تحقيق، به تمامى آنچه در كتب سلف آمده استناد جويند. «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ اَحْسَنَهُ اوُلئِكَ الَّذينَ هَديهُمُ اللّهُ وَ اوُلئِكَ هُمْ اوُلُوا الاَْلْبابِ»(2) .

صغير است كه هر دو، مرجع تفاسيرى همچون طبرى و طبرسى قرار گرفته است. ضحاك از اصحاب امام زين العابدين عليه السلام شمرده مى شود.

او چني_ن تهمتى س__اخت__ه ان_د ؛ زيرا تنها شيعه بودن موجب قَدْح (2) او نمى ش__ود.

مسائل را مى داند. نزد وى رفتم، او درباره جواز متعه مطالب فراوانى گفت كه من آن ها را نوشته، خدمت امام صادق عليه السلام بردم و بر ايشان عرضه داشتم. حضرت آن ها را تأييد كرده فرمودند: راس_ت گفت__ه است». (2)

شماره 580 .

3- مُعْجَ___________مُ الْمُفَسِّ___رين، ج 1، ص 227 .

4- اعي________انُ الشّيعَ___________ه، ج 7، ص 348 .

(130) سرگذشت تفسير

نام «المقالات فى الاصول» كه جايگاه بلندى درجامعه اسلامى دارد. ثعلبى ازتفسيروى بهره برده است. (1) طب__رس_ى ني_ز در مجم__ع البي_ان از آن ف__راوان ي__اد مى كن__د. (2)

به عمروبن عبيد (3) فرمود: «بر مردم است كه قرآن را چنان كه نازل شده است بخوانند و اگر نياز به تفسير آن پيدا كردند بايد به س__راغ م__ا آين___د ؛ زي___را هدايت، تنها، در آم_دن به سوى ما و به وسيله ماست» .(4)

حضرت مى فرمايد: «علمى كه به همراه آدم (كنايه از علمى كه پيامبران از ابتدا در اختيار دارند) نازل شد، دوباره بالا نرفت، علم

1- الغدير، ج 6، ص 330، حاشيه شماره 4 .

2- الصَّ_واعِ_قُ الْمُحْ__رِقَ__ةُ، بابُ وَصِيَّةِ النَّبِىِّ بِشَأْنِ اَهْلِ الْبَيْتِ، ص 136 .

3- او از پيشوايان معتزله و دانشمندان پارسا بود و سر سپرده درگاه اهل بيت و از محبّان ايشان به شمار مى آمد. موضع گيرى هاى شرافتمندانه در كنار اهل بيت دارد. حفص بن غياث مى گويد: «از هركس تعريفى شنيدم او را كمتر از آن يافتم، مگر عمروبن عبيد كه بالاتر از تعريف هايى است كه از او شده است. _ همو مى گويد _ با پارساتر از عمرو در زندگى ام برخورد نداشته ام». وى به سال 142 درگذشت. تهذيب التهذيب، ج 8، ص 70 و 72. ابن خلّكان از منصور دوانيقى دروصف بى اعتنايى او نسبت به دنيا، گفتار زيبايى آورده است: «كلّكم يمشى رُويد. كلّكم يطلُب صيد. غير عمرو بن عبيد» ؛ يعنى همه، ملاحظه كار هستيد. همه به دنبال شكار هستيد. جز عم__رو ب_ن عبي___د. وفي__ات الاعي__ان، ج 3، ص 461، شم____اره 503.

4- تفسير فرات كوفى، ص 258، شماره 351 .

(142) سرگذشت تفسير

به ارث نهاده مى شود و على عليه السلام دانشمند اين امت بود. _ در ادامه مى فرمايد: _ عالمى از ما رحلت نمى كند مگر فرد ديگرى هم سطح او _ ازنظرعلمى _ يا درحدّى كه خدابخواهد،

جايگزين اومى شود» .(1)

از نكات شگفت آور در اين زمينه، گواهى فردى چون حجاج بن يوسف درباره اين خاندان بلندمرتبه است. على بن ابراهيم قمى در تفسير خود از «شَهْرِبْنِ حُوشَب» (2) نقل مى كند: «حجاج بن يوسف از من پرسيد: آيه اى در قرآن است كه در فهم آن درمانده ام! گفتم: كدام آيه است؟ گفت: آيه «وَ اِنْ مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ اِلاّ لَيُؤْمِنَنَّ بِه قَبْلَ مَوْتِه»(3) بارها فرمان داده ام تا سر از تن يهودى يا نصرانى جدا سازند و خود نگريسته ام تا دم مرگ چه مى گويد. _ ولى تا موقعى كه خاموش مى گرديد _ نديده ام لب هايش حركت كند! گفتم: امير به سلامت باد، تأويل آيه چيز ديگرى است! گفت: چگونه است؟ گفتم: مقصود آن است كه پيش از رستاخيز، عيسى بن مريم دوباره به دنيا باز خواهد گشت و از يهوديان و نصرانيان كسى نمى ماند، مگر آن كه پيش از مرگ عيسى به او ايمان مى آورد و پشت سر

1- كافى، ج 1، ص 222، شماره 2 .

2- شَهْرِبْنِ حَوْشَب از فقيهان نامى دوره تابعان به شمار مى رود. با بسيارى از صحابه و بزرگان آن دوره ملاقات داشته و كسب علم نموده است. ابوجعفر طبرى درباره او مى گويد: «كانَ فَقيها قارِئا عالِما». ابن حجر، ته__ذيب الته_ذي_ب، ج 4، ص 371 .

3- «و از اهل كتاب كسى نيست مگر آن كه پيش از مرگ به او ايمان م___ى آورد» (159 / نس___________اء) .

نقش اهل بيت در تفسير (143)

امام مهدى به نماز مى ايستد. گفت: واى بر تو ؛ تو كجا و چنين تأويلى كجا! بگو از كجا اين تأويل را دريافت كرده اى؟ گفتم: آن را محمد بن على بن حسين بن على بن

ابى طالب عليه السلام به من آموخت. گفت: به خدا سوگند آن را از چشمه اى زلال دريافت كرده اى» .(1)

حج__اج گم__ان ب__رده ب__ود ك__ه ضمي__ر در «قَبْلَ مَوْتِهِ» به «مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ» برمى گردد. ام_ام به گ__ون__ه اى آيه را تفسير ك___ردن___د ك__ه ضمي___ر به حض__رت مسي__ح ب__رگشت دارد و با اين تفسي__ر شبه__ه و ابه__ام ب_رط_رف شد.

كه تدوين حديث رواج يافت ، در كنار آن تدوين تفسير هم آغ___از گ___ردي__د .

شايد بتوان گفت : نخستين كسى كه تفسير را در دفترها و لوح ها نوشت ، مجاهدبن جبر (متوفاى 101) است . ابن ابى مليكه مى گويد : «مجاهد را ديدم كه درباره تفسير قرآن از ابن عباس مى پرسيد و همراه خود لوح هايى داشت . ابن عباس به او مى گفت : بنويس و او مى نوشت . به همين گونه تفسير تمامى آيات را از ابن عباس پرسيد و نوشت» . (2) او داناترين مردم نسبت به تفسير

1- (90 / انع____ام) .

2 _ ر.ك: تفسير طبرى ، جلد 1 ، صفحه 31 .

تفسير در عصر تدوين (145)

بود. فضل بن ميمون مى گويد : «از مجاهد شنيدم كه مى گفت: سى بار قرآن را نزد ابن عباس فراخواندم» . (1) او تفسيرى ناپيوسته دارد كه از سوره بقره تا پايان قرآن را _ به ترتيب _ شامل مى شود . اين تفسير را ابويسار عبداللّه بن ابى نجيح ثقفى كوفى (متوفاى 131) از او روايت كرده است كه پيشوايان تفسير آن را صحيح شمرده و ارب___اب ح__ديث ني__ز ب__دان اعتم__اد ك___رده ان___د . اي__ن تفسير ب__ه س___ال 1367 در پ_اكست_ان به چ__اپ رسيد .

شايد اولين كسى كه دامنه تفسير را گسترش داد و بر معانى آيات بخش هاى ديگرى را _ به ويژه در زمينه ادبيات قرآن و ذكر ويژگى هاى واژه ها _ افزود و در تفسير دست به اجتهاد زد ، ابوزكريا يحيى بن زياد فَرّاء (متوفاى 207) باشد ؛ ابن نديم در كتاب «فهرست» آورده است كه : «ابوالعباس ثعلب مى گويد : علت اينكه فَراء كتاب "معانى القرآن" را املاء كرد اين بود

كه عُمَرُبْنُ بُكَيْر _ از ياران فَرّاء و همنشين حسن بن سهل _ به فراء نوشت : حسن بن سهل ، گهگاهى درباره پاره اى از معانى آيات ، از من پرس و جو مى كند و من پاسخ سؤالات او را نمى دانم ؛ اگر صلاح مى دانى براى من اصولى را فراهم كن يا در اين زمينه كتابى بنويس كه من به هنگام نياز بدان رجوع كنم . فراء به شاگردان خود گفت : گردآييد تا در زمينه تفسير قرآن كتابى را براى شما املاء كنم و روزى را براى اين اجتماع معيّن كرد ؛ هنگامى كه حاضر شدند ، در جمع آنان در مسجد حضور يافت . در ميان آنان مردى بود كه اذان

1 _ ابن حجر ، تهذيب التهذيب ، جلد 10 ، صفحه 43 .

(146) سرگذشت تفسير

مى گفت و پيشواىِ نماز مسجد بود . فرّاء رو به او كرد و گفت : فاتحه الكتاب را بخوان تا تفسير كنيم و تا پايان قرآن را تفسير خواهيم كرد . آن مرد مى خواند و فراء تفسير مى كرد ... ابوالعباس ثعلب مى گويد : قبل از او كسى اين كار را انجام نداده است و فكر نم__ى كن___م كس__ى ب_____ر تفسي___ر او چي___زى بيف__زاي___د». (1)

بدون شك ، تفسير فراء اولين تفسيرى است كه آيات قرآن را به ترتيب ، تفسير كرده و دامنه تفسير آيه را گسترده است ؛ در حالى كه تفاسير گذشته ناپيوسته اند و تنها به تفسير آيات مشكل و مبهم پرداخته و شامل همه آيات به صورت پى در پى نيستند . (2)

به هر حال تفسير فرّاء نخستين نهالى بود كه در بوستان تفسير مدوّن ، به شكل منظم غرس شد

. قرن دوم از آغاز تا انجام ، عصر تحول و دگرگونى تفسير بود . تفسير در اين عصر ، از مرحله نقل سينه به سينه گذشت و وارد مرحله نگارش و تدوين گرديد و نيز از حالت اكتفا به نقل مأثور ، خارج و گسترده و فراگير شد . از ق___رن س__وم ب_ه بع___د رفت__ه رفت___ه تفسي__ر ، تن__وّع پيدا كرد و تحت تأثير انواع دانش ها و معارف و ف_رهن__گ هاى راي__ج در آن روزگ_ار تحول يافت .

1 _ ابن نديم ، الفهرست ، صفحه 105 .

2 _ احم__د امي__ن ، ضح___ى الاس__لام ، جل__د 2 ، صفحه 140 و 141 .

تفسير در عصر تدوين (147)

با تخصصشان در معارف گوناگون ، هر روز تفاسير تازه اى مى نويسند . از اين رو مى توان تفسير را از آغ___از ت__دوين تا زم___ان ح___اض___ر ب___ه ان___واع مختل____ف تقسي___م ك__رد :

تفسير از همان آغاز به دو شكل ترتيبى و موضوعى تقسيم شد با اين تفاوت كه مفسّران ، در تفاسير ترتيبى اكثرا به نقل اقوال و آثار سلف در زمينه تفسير اكتفا كرده اند و در تفسيرهاى موضوعى تنها به فقه و لغت پرداخته اند . تا اينكه متأخران ، ناسخ و منسوخ و اسباب نزول و ديگر مباحث قرآنى را به تفسير افزودند و براى هريك از اين ج___وان___ب به طور ج__داگ__ان__ه كتاب هايى ت__ألي__ف ك__ردند .

(148) سرگذشت تفسير

چهارم _ كه بحق آن را «مجمع البيان» ناميد ؛ زيرا از بهترين و جامع ترين تفاسيرى است ك____ه ب____ه ج__وان__ب گ__ون__اگ__ون ق__رآن پ__رداخت__ه اس__ت .

كه اين شب در ماه رمضان واقع شده است : «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذى اُنْزِلَ فيهِ

1 _ «يَنْطِ__قُ بَعْضُ__هُ بِبَعْ__ضٍ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلى بَعْضٍ». نهج البلاغه، خطبه 133، صفحه 192 .

2 _ «حاء، ميم، قسم به كتاب روشنگر،[كه] ما آن را در شبى فرخنده نازل ك__رديم...» (1 _ 3/دخان).

3 _ «م__ا [ق___رآن را] در ش___ب ق__در ن___ازل ك___ردي___م» (1 / ق__در) .

(150) سرگذشت تفسير

الْقُرْاآنُ...» (1) . از مجموع اين آيات روشن مى شود كه: قرآن در شبى مبارك كه همان شب قدر ماه رمضان است نازل شده است .

شيوه دوم تفسير قرآن به قرآن ، آن است كه در آيه اى سخنى آمده است ولى ظاهرا نه از نظر معنوى و نه از نظر لفظى با موضع ابهام در آيه ديگر ارتباطى ندارد ؛ امّا مى توان براى برطرف كردن آن ابهام بدان آيه تمسك جست . آيه سرقت (2) از همين قبيل است ؛ كه در آن ، موضع قطع دست سارق مبهم است ولى امام جواد عليه السلام با تمسك به آيه «وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ اَحَدا» (3) موضع قطع دست را بُن انگشتان تعيين نمودند و ابهام آيه سرقت را برطرف كردند ؛ با اين بيان كه سارق بر خودش جنايت روا داشته است و لذا كيفر دزدى او هم بايد به اعضاى مرتبط به خودش بازگردد و چون مواضع سجود از آن خداست و در ملك خدا كسى با او شريك نيست و از طرف ديگر چون كف دست جزو مواضع سجود است ، مشمول كيفر قطع _ كه مربوط به فرد مجرم اس__ت _ نخواه__د ش_د . (4)

1 _ «ماه

رمضان [همان ماه] است كه در آن ، قرآن فرو فرستاده شد...» (185 / بق_________________ره) .

2 _ «وَالسّارِقُ وَالسّارِقَةُ فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُما جَزآءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ عَ__زي__زٌ حَكي_مٌ» (38/مائده).

3 _ «و مس____اج___د وي__ژه خ__داس__ت ، پس هيچكس را با خدا م_خ____واني___د» (18 / جنّ) .

4 _ ر.ك: تفسي____ر عَيّ____اش____ى ، جل____د 1 ، صفح____ه 319 و 320 .

تفسير نقلى (151)

عليهم السلام نسبت داده شده نسبت داده شده و سندش ضعيف و يا دلالتش مخدوش باشد قابل استناد نبوده و تا زمانى كه صحت نسبت آن به يكى از معصومين به اثبات نرسد ، قابل پذيرش نيست .

اين سخن هرچند مبالغه آميز به نظر مى رسد ، نشان مى دهد كه احاديث ضعيف السند و مرسل يا دروغ و ساختگى فراوانى در تفسي_ره_اى نقل__ى وارد ش___ده اس_ت .

به طور خلاصه ضعف و سستى تفاسير نقلى به سه امر برمى گ______ردد :

1 _ ضعف سلسله سندها و ارسال آنها يا حذف كامل اسناد كه باعث خ__دش__ه در تفسي__ر نقلى است .

2 _ فراوانى حديث پردازى و تزوير كه موجب سلب اعتماد م__ى ش_______ود .

3 _ فزونى اسرائيليات در تفسير و تاريخ كه تفسير نقلى را كم ارزش و ك__م اعتب_ار س__اخت___ه است .

اكن__ون درباره اين س__ه ام__ر به اختص__ار توضيح مى دهيم .

با خليفه چهارم امام اميرمؤمنان عليه السلام بيعت كرده بودند پيمان شكنى كردند و جنگهايى بين مسلمانان برپا شد كه در نتيجه به حكومت امويان منجر شد . در اين روزگار جماعت مسلمانان از هم پاشيد و ريسمان وحدت آنان پاره شد . مردم به احزاب گوناگونى تقسيم شدند كه هركدام

1 _ اَلتَّفْسي___رُ وَ الْمُفَسِّ_رون ، جل_د 1 ، صفح__ه 158 .

آفات تفسير نقلى (مأثور) (155)

درباره خلافت نظرى داشتند و براى غلبه رأى خود بر ديگران _ قولاً و عملاً _ وارد ميدان شدند . آغاز جعل حديث و تأويل آيات ق___رآن از همي__ن زم__ان ب____ود و سپ_____س اوج گ__رف__ت» . (1)

ه__اكس در ق__ام__وس كت__اب مق__دس ، صفح___ه 53 ب__ر اي___ن تعمي____م تص____ري__ح ك____رده اس__ت .

3 _ ر.ك: سفرتكوين،اصحاح32،شماره25:«خدابه اوگفت:نامت چيست؟ گفت : يعقوب . سپس خدا فرمود : بعد از اين نام تو يعقوب نيست بلكه اس_رائي_ل اس_ت؛ زي_را ت_و با خدا و مردم پيكار كردى و پيروز شدى» .

(156) سرگذشت تفسير

بنابراين «اسرائيل» يعنى چيره شده و پيروز آمده بر قدرت كامل يعنى خداوند تعالى و چون در پندار آنان حضرت يعقوب با خدا پيكار كرد و در نتيجه بر خداوند فائق آمد به وى لقب «اسرائيل» داده شد .

واژه «اسرائيليات» گرچه در ظاهر به معناى داستان هايى است كه از يك منبع يهودى سرچشمه گرفته باشد ولى در اصطلاح مفسران و محدثان مفهوم وسيع ترى به خود گرفته و شامل تمام افسانه هاى كهنى است كه از گذشتگان وارد تفسير و حديث و تاريخ شده است ؛ اعم از اينكه منشأ اصلى آن يهودى ، مسيحى يا غير آن باشد . برخى از مفسران و محدثان مفهوم گسترده ترى را نيز براى آن قائل شده اند و آنچه را دشمنان اسلام از سر دشمنى و كينه توزى در تفسير و حديث وارد ساخته اند ، اسرائيليات ناميده اند . با اينكه ممكن است اين اخبار كاملاً بى اساس باشد و حتى در يك منبع كهن هم نامى از آنها نيامده باشد ، دشمنان اسلام از سر كينه توزى و بدنهادى و با هدف ايجاد تزلزل و فساد در عقايد مسلمانان آنها را جعل كرده باشند . بنابراين اطلاق واژه «اسرائيليات» بر همه آن جعليات از باب تغليب است ؛ چون بيشتر اين احاديث خرافى و بى اساس در اصل به يك منبع يهودى

متصل مى شود و نقش عنصر يهودى بر ديگر عناصر غالب است و عرب هاى نخستين و نيز در عهد اول اسلام بيشتر از همه در فهم مبهمات و داستان هاى قرآن به آنان مراجعه مى كردند و روشن است كه يهوديان قومى به غايت دروغ پرداز و بهتان ساز بوده اند و خصومت وكينه توزى آنان نسبت به اسلام ومسلمانان ازهرقوم ديگرى

آفات تفسير نقلى (مأثور) (157)

افزون تر بوده است . خداوند مى فرمايد : «لَتَجِدَنَّ اَشَدَّ النّاسِ عَدَوةً لِلَّ__ذينَ ءَ امَنُوا الْيَهُ_ودَ وَ الَّ__ذي_نَ اَشْ_رَكُ_وا» . (1)

آنچه به سوى تو نازل كرده ايم در ترديدى از كسانى كه پيش از تو كتاب [آسمانى [مى خواندند بپرس ، قطعا حق از جانب پروردگارت به سوى تو آمده است . پس زنهار از ترديدكنندگان مباش» (94 / يونس) .

(158) سرگذشت تفسير

كتاب هاى آسمانى قبلى به آنها اشاره شده است _ به اهل كتاب رجوع كنند . البته ناگفته پيداست كه اين ت__وصي__ه در آغاز دعوت و م_رب_وط ب_ه زم__انى ب__وده ك__ه امي__د ب__ه صداقت اهل كت__اب وجود داشت__ه اس_ت .

در همين راستا است آيات : «وَ ما اَرْسَلْنا قَبْلَكَ اِلاّ رِجالاً نُوحى اِلَيْهِم فَسْئَلُوا اَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُم لا تَعْلَمُونَ» (1)و «وَ ما اَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ اِلاّ رِجالاً نُوحى اِلَيْهِم فَسْئَلُوا اَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ . بِالْبَيِّناتِ وَ الزُّبُرِ ...» (2)و «وَ لَقَدْ اتَيْنا مُوسى تِسْعَ اياتٍ بَيِّناتٍ فَسْئَلْ بَنى اِسْرائيلَ اِذْجاءَهُم ...» (3)و آيات ديگرى از اين قبيل كه مشركان را مخاطب قرار داده و از آنان مى خواهد در صورت شك در نبوّت و يا ترديد در صحت محتواى قرآن به اهل كتاب مراجعه كنند و مسلمانان صدر اسلام با نظر به اين قبيل آيات ، گمان مى كردند كه همچنان مراجعه به يهوديان بلامانع است و در مسائلى كه پيرامون دين مطرح است و خصوصا درباره ريشه معارف دينى و نيز امور مربوط به خلقت و آفرينش و هستى و ت__اري__خ پي__امب__ران مى ت__وانن__د ب__ه يه__ودي__ان رج__وع كنند .

مراجعه به اهل كتاب چندان دوام نيافت ؛ زيرا به زودى بدنهادى

1 _ «و پيش از تو [نيز] جز مردانى كه به آنان وحى مى كرديم گسيل نداشتيم . اگر نمى دانيد از پژوهندگان كتابهاى

آسمانى بپرسيد» (7 / انبياء) .

2 _ (43 و 44 / نحل) .

3 _ «و در حقيقت ما به موسى نُه نشانه آشكار داديم . پس از بنى اسرائيل بپ___رس ، آنگ____اه ك_____ه ن_____زد آن___ان آم___د ...» . (101 / اس___راء) .

اسرائيليات در كتب تفسير و حديث (159)

و خبث طينت آنان هويدا گرديد و توطئه آنان در جهت مخدوش كردن چهره اسلام و گمراه نمودن مسلمانان و سست ساختن بنياد عقايد ايشان آشكار شد و از اين رو قرآن كريم با صراحت ، مسلمانان را از مراجعه به اهل كتاب بازداشت و چني_ن ف__رم__ود : «ياآ اَيُّهَاالَّذينَ امَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ لا يَأْلُونَكُمْ خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاآءُ مِنْ اَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفى صُدُورُهُمْ اَكْبَرُ قَ__دْ بَيَّنّا لَكُ__مُ الاْي__اتِ اِنْ كُنْتُ__مْ تَعْقِل_ُونَ» . (1)

«بِطانَه» در لغت به معناى لباس زيرين (زيرپوش) است كه به بدن مى چسبد . مراد آيه اين است كه بيگانگان را محرم راز خود نكنيد و به آنان اعتماد ننمائيد . «لا يَأْلونَكُمْ خَبالاً» يعنى در سست كردن اعتقاد شما نسبت به اسلام از هيچ كوششى دريغ نمى ورزند و «وَدُّوا ما عَنِتُّمْ» يعنى نهايت تلاش خود را براى ايجاد مشقّت روح_ى و س_ردرگمى فكرى شما به ك_ار مى بن_دن_د .

پس از نزول اين آيات ، پيامبر نيز صراحتا مسلمانان را از مراجعه به اهل كتاب برحذر داشت ؛ چون معلوم شد كه آنان از روى اخلاص با مسلمانان نمى شوند ؛ و چون هدفشان ايجاد فتنه و فساد و القاى شبهه بود و بى پروا سخن مى گفتند ، به حق و باطل

1 _ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد ،

از غير خودتان دوست و همراز نگيريد . [آنان] از هيچ نابكارى درحق شما كوتاهى نمى ورزند . آرزو دارند كه در رنج بيفتيد . دشمنى از لحن و سخنانشان آشكار است و آنچه سينه هايشان نهان مى دارد بزرگ تر است . در حقيقت ما نشانه ها[ى دشمنى آن__ان] را ب__راى شم__ا بي__ان ك_رديم اگر تعقل كنيد» (118 / آل عمران) .

(160) سرگذشت تفسير

بودن سخنان خودنيزاهميتى نمى دادند.

بشرى ، ملا صالح برغانى تنها به آوردن روايات ازدواج پسران آدم با حوريّه و جنيّه بسنده كرده ؛ زيرا آنها را درست دانسته است و از ذكر روايات ازدواج پسر و دختر _ كه از دو شكم حوّا تولّد يافته باشند _ خوددارى نموده است ؛ در حالى كه علامه طباطبايى

معروف ترين تفاسير نقلى (161)

در تفسير «الميزان» روايات دسته دوم را پذيرفته و مطابق با ظاهر قرآن دانسته است !

اينك نمونه هاى بارز و شناخته شده تفاسير نقلى از صدر اسلام تاكنون ، به ويژه آنچه چاپ و نشر گرديده يا در دست و آم__اده چاپ است :

صفحه 94 و نيز در مقدمه تفسير مج_اه_د صفح_ه 60 .

(162) سرگذشت تفسير

برخى آيات، از اشاره اى كوتاه به نقل روايت يا آراء سلف كه مقصود ، ابن عباس است تجاوز نمى كند و شامل تفسير همه آيات نيست ، تنها از سوره چند آيه توضيح داده شده است .

مستقل به چاپ رسيده است . (1)

جز آن را بنهيد» . (1)

اكن__ون لازم اس__ت ب_داني__م آن آي__ه ك__دام اس__ت كه عامه م____ردم تص____وّرى ديگ_____ر از آن داشت___ه ان___د ؟

به نظر مى رسد آيه «فَاَنْزَلَ اللّهُ سَكينَتَهُ عَلَيْهِ وَ اَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها» (2) باشد كه تصور عاميانه آن روز آن بود كه ضمير (هاء عليه) به «صاحبه» يعنى ابوبكر بازمى گردد تا فضيلتى براى او باشد و با اين دليل كه پيامبر همواره داراى سكينه (آرامش) بود و هي__چ گ___اه نگ__ران نب__ود ت_ا آرامش بدو بخشند . (3)

جلال الدين سُيُوطِىّ در اين باره رواياتى آورده (4) كه طبرى _ در تفسير _ آن را ترك كرده ، تنها به اين گفته بسنده كرده است : «گفته شده كه مراد ابوبكر است» ؛ ولى آيه را موقع تفسير ، با ارجاع ضمي_ر بر پي__امب__ر ، ش__رح و تبيي_ن كرده است . (5)

ابن كثير _ شاگرد ابن تيميه _ نيز راه طبرى را رفته و بازگشت

1 _ الفه____رس__ت ، اب__ن ن____دي____م ، صفح______ه 145 .

2 _ 40 / ت_____وب___ه .

3 _ ر.ك: آلوسى ، تفسير روحُ الْمَعانى ، جلد 10 ، صفحه 87 . امام فخر رازى نيز _ برحسب گفتارش _ آن را تأييد كرده است . ر.ك: تفسير كبير ، جلد 16 ، صفحه 63 .

4 _ ر.ك: اَل__دُّرُّ الْمَنْثُ_ور، جęϠ4 ، صفح_ه 198 و 207 .

5 _ تفسي_____ر طب_____رى ، جل______د 10 ، صفح____ه 96 .

معروف ترين تفاسير نقلى (165)

ضمير را بر پيامبر از مشهورترين دو قول دانسته است و دليل قول ديگر را موجه ندانسته و مى گويد : «منافاتى ندارد كه پيامبر همواره داراى آرامش باشد ؛ ولى در مورد بخصوصى نياز به تجديد عنايت داشته باشد

. علاوه كه با ظاهر سياق آيه سازش ن__دارد و دنب__اله آي__ه ، تم__ام__ا ب_ر پي__امب__ر بازمى گردد» . (1)

دارد . پيرامون قران كتاب هاى متعدّدى نگاشته كه از جمله _ و مهم ترين _ آنها «تفسير كبير» است كه كهن ترين تفسير كامل و پيوسته به شيوه نقلى _ نظرى شمرده مى شود .

جمع موضوعى آيات و وفق دادن ميان آياتِ به ظاهر متعارض ، از وي____ژگ__ى ه____اى اي____ن تفسي____ر است .

مقاتل ، تنها به گردآورى آراى سابقين بسنده نكرده ؛ بلكه آنها را مورد نقد و بررسى قرار داده و آنچه به نظرش درست آمده برگزيده است و تفسير خود را بر اين اساس ، در كمال وجازت و رسايى عبارت و جامعيّت تأليف نموده است .

همين ويژگى ها سبب شده تا از روز نخست مورد توجّه همگان

1 _ ت______اري______خ تفسي____ر ، صفح______ه 115 .

2 _ در مقدمه تفسير ، سى نفر از بزرگان را مى شمرد كه در تفسير ، از آنان بهره گرفته است كه دوازده نفر آنان از علماى تابعان ، از جمله امام باقر عليه السلام مى باشند . ر.ك: تفسير مقاتل ، جلد 1 ، صفحه 25 .

معروف ترين تفاسير نقلى (167)

قرار گيرد و يگانه منبع سرشار تفسيرى شناخته شود ، تا آنجا كه امام شافعى، همگان را ريزه خوار سفره گسترده مقاتل مى داند . (1)

شيوه تفسير مقاتل ؛ اين تفسير ، به صورت پيوسته تمامى آيات را _ آنجا كه به تبيين نياز داشته _ تفسير كرده است . عقل و نقل ، هر دو رع__ايت ش__ده و با عب__ارت هايى ك__وت__اه و فشرده و در عي___ن ح___ال رس__ا و ش_ي___وا ، بيشت__ر بر اساس تفسير ق_رآن به قرآن تكيه داشته است .

در پايان تفسير هر سوره چند حديث در وصف و فضيلت سوره مى آورد .

در اين تفسير مواردى به چشم مى خورد كه انتساب آنها به مقاتل مشكوك است و شايد از تصرّفات راويان تفسير باشد كه بر آن افزوده اند .

دكتر عبداللّه محمود شحاته _ اخيرا _ اين اثر ارزنده را احيا نموده و نسخه هاى متعدد آن را از كتابخانه هاى جهان جمع آورى كرده ، تصحيح و تعليق و تحقيق مناسب را انجام داده و در پنج مجلد به چاپ رسانده است كه چهار مجلد آن اصل تفسير همراه با متن قرآن و مجلد پنجم گزارشى گسترده از تفسير و شرح حال مفسّ__ر و آث__ار علم_ى وى است .

گرايش عقيدتى مقاتل در تفسير ؛ وى انسانى آراسته و دانشمند و فردى صالح و باگرايشى سالم به مسائل اسلامى از

1 _ داوودى در طبقات المفسرين (جلد 2 ، صفحه 330 ، شماره 642) از ام__ام ش___افع___ى نق__ل مى كن___د : «اَلنّاسُ كُلُّهُ__مْ عِي__الٌ عَل___ى مُق__اتِلِ بْنِ سُلَيْم___انِ فِى التَّفْسي__رِ» .

(168) سرگذشت تفسير

جمله تفسير قرآن مى نگريست و همين گرايش عقيدتى سالم وى او را به سوى ارادتمندى به خاندان نبوّت سوق داده بود ؛ از اين رو در تفسير قرآن هرجا كه مرتبط به فضايل اين خاندان مى شد از جادّه انص__اف منح___رف نمى گ__ردي__د ؛ چي__زى كه در جاى جاى تفسي__ر وى به خوبى جلوه گر است .

مثلاً در ذيل آيه «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِياآءُ بَعْ___ضٍ» (1) مى گ__وي___د : «يعن__ى اصح__اب رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله مِنْهُ__م عَلِىُ بْنُ اَبىط__الِ_بٍ عليه السلام » . (2)

اينكه بالخصوص نام مولا اميرمؤمنان را جدا از صحابه يادآور مى شود ، دليل بر اخلاص وى به اين بزرگوار است كه طبق روايات بسيارى : هرجا در قرآن از مؤمنان ياد

مى شود ، على عليه السلام در رأس و س_____رور و مقص_____ود نخستي____ن مى ب____اش___د .

حاكم حسكانى در كتاب «شواهد التنزيل» نزديك به 20 روايت با سندهاى معتبر و متعدد از از بزرگان صحابه _ امثال حذيفه و ابن عباس _ و تابعان _ امثال عِكْرَمه و مجاهد _ مى آورد كه همگى گفته اند : «ما نَزَلَتْ فِى الْقُرْآنِ "يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا" اِلاّ كانَ لِعَلِىٍّ لُبُّها وَ لُبابُها» . «اِلاّ كانَ عَلِىٌّ اَميرُها وَ شَريفُها» . «اِلاّ وَ عَلِىٌّ رَأْسُها وَ اَميرُها». مجاهد مى گويد : «كُلُّ شَىْ ءٍ فِى الْقُرْآنِ "يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا" فَ__اِنَّ لِعَلِ_ىٍّ سَبْقُ____هُ و فَضْلُ____هُ» .

ابن عباس مى افزايد : «بسيار شده كه خداوند اصحاب را مورد

1 _ 71 / توبه .

2 _ تفسير مقاتل ، جلد 2 ، صفحه 181 .

معروف ترين تفاسير نقلى (169)

عت___اب ق__رار داده ، ج__ز علىّ بن ابيطالب كه هم__واره به نيك___ى از او ي__اد ك__رده است» . (1)

پس اگر مقاتل بن سليمان ، در آيه ف__وق ال__ذكر ، م__ولا اميرمؤمنان عليه السلام را بالخصوص نام مى برد ، رهى درست رفته است و بى جهت برخى ناراحت شده ، خرده گرفته اند كه چرا نام على را بالخصوص ياد مى كند . (2)

در ذيل آيه «اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ امَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» (3) مى گويد : «عبداللّه بن س__لام و يارانش _ پس از پايان نماز ظهر _ خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله عرض كردند كه يهوديان _ به جهت اسلام آوردن ما _ از ما دورى مى جويند و از گفتگو با ما خوددارى مى كنند و ما اكنون دوست و همرازى نداريم جز آنكه درون مسجد بنشينيم و با

ديگران رابطه نداشته باشيم ! در اين هنگام اين آيه نازل گرديد و پي__امب__ر بر آن_ان خ_واند و آنان خرسند گرديدند .

در آن عهد ، با دستور پيامبر ، رسم چنان بود كه پس از پايان نماز ظهر و تا هنوز وقت نماز عصر نرسيده ، مسلمانان در مسجد ب_ه ن_واف_ل و نم_ازهاى مستحبّ_ى مى پ_رداختن__د .

پيامبر ، در آن هنگام برخاسته تا از مسجد بيرون رود ،

1 _ ر.ك: ح__اك__م حسك___انى نيش__ابورى ، ش___واه___د التن____زيل ، جل__د 1 ، صفح___ه 48 _ 54

2 _ دكتر شحاته ، تفسير مقاتل ، جلد 5 ، صفحه 249 .

3 _ 5 / م_________ائ_________ده .

(170) سرگذشت تفسير

مشاهده كرد فقيرى از مسجد بيرون مى رود و سپاس خداى را به جا مى آورد . پيامبر او را فراخواند و از او پرسيد : كسى به تو چيزى داده است ؟ گفت : آرى . فرمود : چه كسى ؟ گفت : آنكه در آنجا ايستاده نماز مى خواند _ و به على رضوان اللّه عليه اشاره كرد _ و انگشترى به من داد . حضرت به او فرمود : در چه حالتى بود كه اين انگشتر را به تو داد ؟ گفت : در حال ركوع ! در اين هنگام ، پيامبر شادمانه تكبير گفت و فرمود : سپاس خداى را كه على را بدين ك__رامت اختص__اص داد» .

مقاتل در ادامه آيه مى آورد : «وَ مَنْ يَتَوَلَّى اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذينَ امَنُوا» ؛ يعنى على بن ابيطالب عليه السلام «فَاِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ» ؛ (1) «يعنى شيعةُ اللّه وَ رَسُولِهِ وَ الَّذينَ امَنُوا هُمُ الْغ__الِبُ__ون . فَبَ__دَأَ بِعَلِىِّ بْنِ

اَبيط__الِ__بِ قَبْ__لَ الْمُسْلِمي_نَ» . (2)

اين داستان با شيوه هاى گوناگون نقل شده و تاب تحمّل آن را از برخى ربوده است و تلاش كرده اند تا از لفظ عموم آيه ، شاهد بر نفى اختصاص بگيرند . (3)

ولى اين گونه كه مقاتل آورده و برداشت كرده ، كاملاً شيوا و برداشتى متناسب است ؛ زيرا همان گونه كه پيامبر اكرم ، از تقارن ميان نزول آيه و عمل انجام شده از جانب على ، يك گونه فضيلت براى على شناخت و او را سرمنشأ ولايت مؤمنان و سرسلسله اين

1 _ 56 / م________ائ_______ده .

2 _ تفسي______ر مق____ات___ل ، جل_____د 1 ، صفح____ه 485 _ 486 .

3 _ محمد رشيد رضا ، تفسير المَنار ، جلد 6 ، صفحه 442 _ 441 .

معروف ترين تفاسير نقلى (171)

رشته الهى دانست ؛ مقاتل نيز با همين استنباط عميق از آيه و تقارن مبارك آن با خاتم بخشى مولا اميرمؤمنان، على را نقطه آغاز شمول آيه گرفت : «فَبَدَأَ بِعَلِىِّ بْنِ اَبيطالِبِ قَبْلَ الْمُسْلِمينَ» ! و اين فرخنده فال نيكى است كه ب_ه ن__ام آن حض__رت ثبت گ__رديد !

طب___رى است .

در اين تفاسير ، كاملاً به مسأله شأن نزول و ناسخ و منسوخ توجّه شده و نوعا تكيه بر روايات منقول از صحابه و تابعان است و امروزه از ارزش والايى برخوردار است ؛ زيرا بسيارى از آيات با آگ__اه__ى از ش__أن ن__زولِ قطع__ى آن كه در تفسير ، نقش ارزن__ده اى را ايف_ا مى كن_د ق__اب_ل فهم است .

در اين تفسير ، احيانا به اسبابُ النّزول آيه ها برخورد مى كنيم و كاملاً مختصر و فشرده شكل گرفته است .

اين تفسير در سه جلد ، مكررا در بيروت به چاپ رسيده است : يك بار با تحقيق و استخراج عبدالمعطى امين قلعچى ، بار ديگر با تحقيق و استخراج دكتر محمود عبده (به سال 1419 ق/1999 م) و همچنان در دست چاپ و تكثير است ، كارى كه امروزه تحت عنوان احياى ميراث پيشينيان انجام مى گيرد و كار ارزنده اى است ؛ مشروط بر آنكه امانت را در اين كار رعايت كنند ؛ ولى گاه چنين نمى شود و جاى تأسف است ؛ به عنوان نمونه در مورد «تفسير بغ__وى» چنين شده است كه در جاى خ__ود از آن ي__اد مى كني_م .

معروف ترين تفاسير نقلى (173)

آموخته هاى خود پرداخت و به سال 310 در همانجا درگذشت .

وى دانشمندى فرزانه و آگاه به تاريخ و آثار سلف ، عالمى فاضل و ناقدى نكته بين و در سنجش اقوال و آراء بسيار توانا بود و به همين دليل ، علاوه بر تفسير ، به پدر تاريخ نيز مشهور بود . اين موضوع جامعيّت و گسترش تفسير وى را مى رساند و ما در سايه همين جامعيّت و گسترش ، امروزه به انبوهى از اقوال و آراء دسترسى داريم وگرنه شايداين ذخاير ارزشمند از دست رفته بود.

وى اقوال پيشينيان را با ذكر سند مى آورد ؛ كه اين خود موجب اعتبار نقل وى مى گردد ؛ ولى در موارد بسيارى نيز ، از افراد ضعيف يا مجهول الحال يا معروف به جعل ، روايت مى كند . عمده ضعف وى در همين مورد است ؛ به ويژه در نقل «اسرائيليات» كه راه افراط رفته و به ارزش تفسير خود لطمه اساسى وارد ساخته است . به همين دليل بر وى خرده گرفته اند كه : بدون توجّه به صحّت و سقم روايات و بدون ذكر درجه ضعف يا قوّت اسناد ، آنها را نقل مى كند . شايد گمان كرده است ذكر سند به تنهايى ، مسؤوليت را از او برمى دارد يا از سنگينى آن مى كاهد ؛ در حالى كه

(174) سرگذشت تفسير

چنين نيست و اين همه روايات سست و ناشناخته ؛ به ويژه اسرائيليات خرافى و دروغين كه تفسيرخود را به آن انباشته است ، مسؤوليت او را هرچه سنگين تر ساخته و او را چون «حشويّه» بى محابا به انباشتن روايات سره و ناسره نشان داده است ؛ تا آنجا كه نقّادان به نكوهش

او پرداخته اند . از جمله ، شيخ محمد عبده او را به جنون جمع آورى حديث توصيف كرده است . عبده در ذيل آيه «بشارت فرزند به زكريا» مى گويد : «اگر افراط جنون آميز وى در نقل روايات نبود ، اين گونه روايات سست و ناروا را كه موجب بدبينى و تمسخر ديگران و نمايانگر بى مايگى است و خِرَد هرگز به پذيرش آن تن نمى دهد و از باور داشتن آن اِبا دارد و قرآن هم به آن اشاره نكرده است نمى نوشت . آرى تنها همين مورد كافى بود تا او را مورد طعن قرار دهد ؛ ولى او از اين گونه روايات واهى فراوان دارد . خداوند از ابن جرير درگذرد كه چنين رواياتى بر دست او انتشار يافت» . (1)

آرى ، ابن جرير از محدّثان افراط كار در نقل حديث بوده است و روايات او ، به ويژه روايات تفسيريش به نقد و بررسى گسترده اى نياز دارد . در بررسى روايات او بايد توجه كرد كه ذكر سند به تنهايى ، پذيرفتنى نيست ؛ گ__رچ__ه گفته اند : «هركه گفتارى را با سند آورد ، هر آينه بار مسئوليت ب__ررس__ى سن__د را برعه__ده ت__و گ____ذارده است» . (2)

1 _ ر.ك: تفسي___ر المَن__ار ، جل___د 3 ، صفح___ه 298 و 299 .

2 _ ذهبى ، اَلتَّفْسير وَ الْمُفَسِّرون ، جلد 1 ، صفحه 212 و 215 .

معروف ترين تفاسير نقلى (175)

زيرا پذيرفتن رواج اين اندازه از روايات بى اساس و اسرائيليات گزاف و خرافى و در اختيار همگان گذاردن آنها ، شايد گناهى نابخشودنى باشد ؛ چنانكه استاد عبده به آن اشاره كرده . دليل آن ، فريفته شدن بسيارى از مفسران پس

از وى است كه صرفا با تكيه بر شخصيّت طبرى ، چنين روايات بى اعتبارى را در تفاسير و نوشته هايشان آورده اند ؛ به عنوان نمونه ، در ذيل آيه «لا تَقْرَبُوا الصَّلوةَ وَ اَنْتُم سُكارى» (1) نقل مى كند كه عبدالرحمان بن عوف گروهى از جمله على بن ابيطالب عليه السلام را به خانه دعوت كرد و بساط شراب گسترد . هنگام نماز ، على به پيشوايى ايستاد و از سرِ مستى ، سوره ك__اف__رون را چنين خ__واند : «قُلْ يا اَيُّهَا الْكافِروُنَ . لا اَعْبُدُ ما تَعْبُدوُنَ...» . در آن موقع آيه "لا تَقْرَبُوا الصَّلوةَ وَ اَنْتُم سُكارى" نازل گرديد (2) و بدون هيچگونه اظهارنظرى از كنار آن مى گذرد ! كسانى چون رشيدرضا (3) و سيد قطب (4) نيز آن را باور كرده اند . در صورتى كه حاكم نيشابورى ، نسبت مستى و چنين قرائتى را به اميرمؤمنان ، كار خوارج و دشمنان على مى داند و با آوردن حديث صحيح السندى استدلال مى كند كه اين عمل منسوب به ديگرى است و خ__داون__د ، ساحت قدس على عليه السلام را از

1 _ 43 / نساء .

2 _ تفسير طَبَرى ، جلد 5 ، صفحه 61 .

3 _ المَن___ار ، جل___د 5 ، صفحه 114 .

4 _ ف__ى ظ_لالِ الق__رآن ، جل__د 5 ، صفحه 80 ، مجلد 2 ، صفحه 376 .

(176) سرگذشت تفسير

اي__ن تهمت ن__اروا مبرّا كرده است . (1)

تفسير طبرى منبع سرشارى است از گفته ها و نظريات پيشينيان كه آن را براى همه ادوار به ارمغان گذاشته است ؛ گرچه به نقد و بررسى گسترده نياز دارد و در واقع ، او گنجينه اى فراهم كرده و انتخاب اصلح

را به مراجعه كنندگان واگذار نموده است ؛ كارى كه به جاى خود قابل تقدير است.

روش طبرى در تفسير ؛ طبرى ، تفسير هر آيه را بدين گونه آغاز مى كند : «اَلْقَوْلُ فى تَأْويلِ قَوْلِه تَعالى ...» و مقصود وى از تأويل همان تفسير و بيان معناى آيه است ؛ چون هر لفظ به معناى خاصى دلالت مى كند و به عبارتى : لفظ، طريق است و معنا ، مقصد . سپس با گفتن «يعنى ...» تفسير آيه را براساس رأى برتر بيان مى كند و در صورت لزوم به تبيين واژگان مشكل آيه مى پردازد و از اشعار و ضرب المثل هاى عرب بهره مى گيرد . گاهى نيز در اين جهت راه افراط مى پيمايد كه از گسترش و سلطه او بر لغت و ادب عرب حكايت دارد .

پس از بيان اقوال ، غالبا آنها را بدون ترجيح يا ذكر دلايل اعتبار هريك از آنها ، رها مى سازد ؛ ولى در مواردى كه به نظرش مهم است به ذكر دلايل اعتبار هريك از اقوال مى پردازد و برخى را نيز ت__رجي__ح مى ده__د و از ش__واه__د عقل__ى و نقل__ى و لغ__ت و ادب

1 _ حاكم نيشابورى ، اَلْمُسْتَدْرَكُ عَلَى الصَّحيحَيْن ، جلد 2 ، صفحه 307 .

معروف ترين تفاسير نقلى (177)

نيز بهره مى جويد .

به گفته ياقوت حموى اين تفسير پرحجم و پرمحتوا را در مدت هفت سال (290 _ 283) به پايان رسانيده است ، كه از پشتكار و عمل بى وقفه او حكايت مى كند . بدين سبب امروزه و براى هميشه جامع ترين پشت__وانه تفسي___رى و ح__اوى آراء و اقوال قدما شم__رده مى ش_ود .

320) از محدّثان بزرگ به شمار مى رود . او نزد گروهى از مشايخ كوفه و بغداد و قم حديث فراوان آموخت .

ابن نديم ، مى گويد : «او از قبيله بنى تميم است و از فقهاى شيعه اماميّه و در فزونى دانش ، يگانه روزگار خويش بود و كتاب هاى وى در نواح__ى خراسان من_زلتى رفي___ع داشت .

او شَيخِ ابوعمرو محمدبن عمربن عبدالعزيز كشّى _ صاحب كتاب رجال _ مى باشد. بيش از دويست كت__اب و رس__اله نوشته است . وى در جوانى عامّى مذهب بود ؛ سپس به تشيّ__ع گ__روي__د و در خدمت به اسلام كمر همّت بست و با كثرت تأليفات و فزونى دانش خ_ويش خ_دم_ات ش_اي_انى به اسلام نمود .

عيّاشى تفسير نفيسى دارد كه سخن راستان (ائمه اطهار عليهم السلام ) را در آن گرد آورده و بسيار ارزنده و سودمند است . روايات را با سند و در كمال دقت و اعتبار آورده است و تا پايان قرآن را دربرگرفته است ؛ امّا اين تفسير به طور كامل به ما نرسيده است . برخى نيز از روى غفلت سندهاى آن را حذف كرده و تنها به اولين راوى حديث از امام اكتفا كرده اند و براى اين كار نارواى خود ، عذر ناموجّهى ارائه كرده اند ؛ بدين مضمون كه چون در اين ديار كسى

(178) سرگذشت تفسير

را نيافتيم كه داراى سماع و اجازه از مؤلف باشد ، از اين رو سندهاى آن را حذف كرديم . ع__لاّمه مجلس__ى مى ف__رم_ايد : عذر ب_دت_ر از گن_اه همين است .

از اين تفسير تنها قسمت اول وجود دارد ؛ تا پايان سوره كهف و قسمت ديگر مفقود

شده است و هم اكنون مى توان اندكى از بخش مفقودشده را در منقولات متقدّمين از كتاب وى كه نسخه كامل نزد آنان وجود داشته است يافت ؛ از جمله حاكم حسكانى نيشابورى در كتاب «شَواهِدُ التَّنْزيلِ» كه به وفور از تفسير كامل عياشى (تا آخر قرآن) نقل مى كند . وى از بزرگان قرن پنجم و شيخ مشايخ علاّمه طبرسى صاحب «مجمعُ البيان» است . علامه طبرسى در تفسيرش _ با يك واسطه _ از حاكم حسكانى روايات زيادى آورده است . عمده آنكه در كتاب «شواهد التنزيل» بسيارى از سندهاى از بين رفته، يافت مى شود . (1)

روش وى درتفسير؛عياشى آيات را همراه بااحاديث منقول از اهل بيت عليهم السلام آورده است ؛ چه در تفسير و چه در تأويل آيات ؛ و بدون جرح و تعديل گذشته است و نقد و بررسى آن را بعهده سند ذكر شده همراه روايت كه با كمال تأسف حذف گرديده اند واگذاشته است ؛ و در ضمن ، به برخى از قرائات نادر منسوب به ائمه كه در كتاب هاى ديگر با سندهاى ضعيف آورده شده و يا مرسل و فاقد حجّيّتند اشاره كرده است . بايد توجه كرد كه هيچ

1 _ ر.ك: مقدمه تفسير عَيّاشى، تهرانى، الذريعه ، جلد 4 ، صفحه 295 . شي__خ عب__اس قم__ى ، اَلْكُنْ__ىُ وَ الاَْلْق__اب ، جل___د 2 ، صفح___ه 490 .

معروف ترين تفاسير نقلى (179)

لفظ و كلمه و حتى اِعراب و حَرَكات قرآن بدون تواتر قابل اثبات نيست ؛ و اين مسأله مورد اجماع امّت است ؛ مثلاً در خصوص آيه «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلوةِ الْوُسْطىوَقُومُوا لِلّهِ قانِتينَ» (1) با ذكر روايتى ، به امام باقر عليه السلام نسبت مى دهد كه چنين قرائت كرده است

: «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلوةِ الْوُسْطىوَ صَلاةِ الْعَصْرِ وَ قُ__ومُ__وا لِلّ__هِ ق__انِتي__نَ» .

و ديگران در تفاسير خود، از وى بهره فراوان برده اند . جلال الدين سيوطى (مت__وف__اى 911) مى گ___وي__د : «تفسي__ر او را در "اَل___دُّرُّ الْمَنْثور" تلخي______ص ك________رده ام» .

او در وصف و بيان روش تفسير خود مى گويد : «كوشيدم تا اين تفسير را با صحيح ترين آثار سلف صالح فراهم سازم . نخست آثار منقول از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را جداگانه آوردم و كسى را با او همراه نساختم . سپس به تفاسير منقول از بزرگان صحابه پرداختم و در پى آن ، تفاسير تابعان را آوردم و موارد وفاق و اختلاف آنان را يادآور شدم» .

وى در تفسير هر آيه ، به روايات مأثور (منقول) پيرامون هريك پرداخته و در صورت اختلاف متن ، تحت عنوان هاى «وجه دوم» ، «وجه سوم» و ... آنها را مطرح كرده و اقوال را به گونه اى منظم و ج__دا از ه____م آورده اس__ت .

او هرگز به مسائل جنبى نپرداخته است و لذا تفسير وى تفسيرى كاملاً مبتنى بر نصوص وارده مى باشد و چيزى با آن آميخته نشده است . از اين رو در اين تفسير به طور پراكنده تنها آي__اتى كه درباره آنها رواياتى نق__ل شده تفسي___ر ش___ده است .

معروف ترين تفاسير نقلى (181)

اين تفسير به طور كامل يافت نشد ؛ تنها مقدارى از ابتداى سوره فاتحه تا آخر سوره رعد و از سوره مؤمنون تا پايان سوره عنكبوت از آن به دست آمد و بقيه آن از تفاسيرى كه از وى نقل كرده اند تكميل شد و با ملحقات در چهارده جلد ، مكررا به چاپ رسي__د و در س__ال 1419 ق / 1999 م ب_ه چ____اپ دوم رسي____د .

او تفسير خود را _ پس از تسميه _ چنين آغاز مى كند : «اَلْحَمْدُللّه ِ رَبِّ الْعالَمينَ وَ صَلَّى اللّه ُ عَلى مُحَمَّدٍ خاتَمِ الاَْنْبِياءِ وَ عَلى آلِهِ اَجْمَعينَ ...» و روشن است كه اين شيوه ، شيوه ارادتمندان به خاندان نبوّت است .

در ضمن تفسير نيز به مواردى برخورد مى كنيم كه به ديدگاه مكتب تشيّع نزديك تر است ؛ از جمله در ذيل آيه «اِنَّ اللّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ يا اَيُّهَاالَّذينَ امَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْليما» (1) از كعب بن عجره _ به دو طريق _ چنين روايت مى كند : «از پيامبر پرسيديم : چگونه بر تو درود بفرستيم ؟ فرمود : بگوييد : "اللّهمّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ ؛ كَما صَلَّيْتَ عَلىاِبْراهيمَ وَعَلى آلِ اِبْراهيمَ. اِنَّكَ حَميدٌمَجيدٌ. وَ بارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، كَم__ا ب_ارَكْتَ عَل__ى اِبْراهيمَ وَ آلِ اِبْراهيمَ . اِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ» . (2)

در ذيل آيه «اِنَّما يُريدُاللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهَّرَكُمْ تَطْهيرا» (3) ، از ابوسعيد خدرى روايت مى كند كه پيامبر

1 _ 56 / اح_____زاب .

2 _ تفسي__ر اب__ن اب__ى ح____ات_____م ، جل____د 10 ، صفح______ه 3151 .

3 _ 33 / اح_____زاب .

(182) سرگذشت تفسير

فرمود : «اين آيه درباره پنج تن نازل گرديد : من ، على ، فاطمه ، حسن و حسين» .

و راست عقيده است» . روايات او تنها در كتب اربعه به هفت هزار و صد و چهل حديث مى رسد كه بيشتر آن (شش هزار و دويست و چهارده مورد) از طريق پدرش مى باشد (1) كه او نيز ثقه و ضابط و مورداعتماد بود و اول كسى بود كه از كوفه رهسپار قم گرديد و در آنجا به نشر حديث پرداخت . اين پدر و پسر در نشر آثار معصومين در دوران حضور و غيبت صغرى سهم بسزايى داشتند و خدمات ارزنده و قابل ستايشى انجام دادند . هر دو _ به ويژه پسر _ تأليفات و رساله هاى فراوان در رشته هاى مختلف علوم اسلامى ، اعم از فقه ، تفسير ، اصول معارف ، مغازى ، فضائل و مناقب از خود به يادگار نهاده اند . همگى گفته اند كه على بن ابراهيم كتابى در تفسير داشته است ؛ ولى در اينكه آيا اين تفسير كه اكنون بدو منتسب و به نام او شهرت يافته ، همان تفسير است يا نه ، جاى ترديد مى باشد و شواهدى در دست است كه اين تفسي__ر م__وج__ود ، از شخ__ص ديگ__رى است و ب__ه ن__ام او

1 _ خ__وي__ى ، مُعْجَ__مُ رِج__الُ الْحَ__ديث ، جل__د 11 ، صفح__ه 194 .

معروف ترين تفاسير نقلى (183)

شه__رت ي__افت__ه است . عل___ت آن ني___ز روش___ن نيس______ت !

بارى ، اين تفسير كه به صورت كنونى درآمده است آميخته اى است از تفسير على بن ابراهيم و تفسير ابوالجارود زيدى مذهب و روايات ديگران . لذا انتساب آن به على بن اب__راهي_م قمى ارزش سن_دى ندارد .

به هر تقدير ، اين تفسير هم اكنون _ از ديدگاه محققان جهان تشيّع _ فاقد اعتبار

است و از روز نخست نيز مورد توجّه بزرگانى همچون كلينى _ كه شاگرد وى محسوب مى شود _ و نيز شيخ طوسى كه نزديك به عصر او «تفسير تبيان» را نگاشت ، قرار نگرفت . در «كافى» حتى يك روايت از اين تفسير نيامده است با آنكه روايات او از على بن ابراهيم ، در تفسير و فقه ، فراوان است و كلينى مستقيما از وى اخذ كرده ؛ ولى هرگز از اين تفسير بهره نجسته است . شيخ طوسى نيز در «تبيان» چيزى از اين تفسير نياورده است .

گذشته از آنچه بيان كرديم ، شواهدى در دست است كه مى رساند اين تفسير نمى تواند نوشته بزرگوارى همچون على بن ابراهيم _ كه خود و پدرش عصر حضور و غيبت كبرى را درك كرده اند _ بوده باشد . در اين تفسير ، ذيل آيه «اِنَّ اللّهَ لا يَسْتَحْيى اَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً م_ا بَعُوضَةً فَم_ا فَوْقَها» (1) ، روايتى ناروا را به امام صادق عليه السلام نسبت مى دهد بدين مضمون : اين مَثَل را خداوند درباره اميرمؤمنان بيان كرده است . بعوضه (پشه) اميرمؤمنان است . فما

1 _ 26 / بقره .

(184) سرگذشت تفسير

فوقها (بزرگتر از پشه يعنى مگس) رسول خداست . (1) چنين روايت ناروايى را _ بدون آنكه به پيامد ناگوار آن توجّه كند _ آورده و هيچ توجيه معقولى براى آن ننموده است . (2) از اين گذشته ، در روايتى از امام باقر عليه السلام صريحا چنين تفسيرى از آيه مورد انكار قرار گرفته است و بعي__د مى نم__اي__د كس__ى چون على بن ابراهيم از چني__ن ح__ديث__ى ب__ى خب__ر ب____اش___د .

اين تفسير فراگير و پيوسته نيست و

مانند تفسير عياشى آيات را به صورت پراكنده تفسير كرده است ولى تا آخر قرآن ادامه دارد . در نجف و قم و بيروت مكررا به چاپ رسيده و اخيرا در انگلست__ان در دانشگ__اه بي__رمنگ_ام در دست ت__رجم_ه است . (3)

روش تفسير قمى ؛ اين تفسير با مقدمه اى نسبتا طولانى آغاز مى شود كه در آن از انواع آيات قرآنى سخن رفته ؛ از جمله ناسخ و منسوخ ، محكم و متشابه ، خاص و عام ، مقدم و مؤخّر ، آنچه لفظش جمع ، ولى مراد از آن مفرد است و بالعكس ؛ يا ماضى است

1 _ تفسير منسوب به قمى ، جلد 1 ، صفحه 35 .

2 _ در تفسير كنزُالدقائق ، جلد 1 ، صفحه 206 پس از نقل روايت از تفسير قمى درصدد توجيه آن برآمده است ولى چندان قابل قبول نيست .

3 _ اين مطلب را رئيس دانشگاه بيرمنگام در سفرى علمى كه به آن ديار داشتم (1372 ش) ب__راي__م گف__ت . وى اض__اف__ه ك__رد كه «ارشاد» شيخ مفيد نيز همراه آن در دست ت__رجم__ه است . منظ__ور او نش__ان دادن آگاهى مستقيمش از مبانى و آراء تشيّع در منابع دست اول بود كه اطلاعش از تفسي_ر قم__ى ب__راى من شگف___ت آور ب___ود !

معروف ترين تفاسير نقلى (185)

و مراد از آن ، مستقبل است و بالعكس و مطالبى از اين قبيل ؛ كه از رساله منسوب به نعمانى در اصناف (انواع) آيات قرآن ، اقتباس شده است . (1) سپس به تفسير آيه ها در هر سوره _ به ترتيب _ مى پردازد ولى نه پيوسته ؛ جز در مورد آياتى كه حديث يا روايتى

در خصوص آنها آمده باشد و احيانا شرح و تبيين مؤلف با آن آميخته شده ، جداكردن آنها مشكل باشد ؛ به عنوان نمونه ، نيمه اول سوره حمد همين حالت را دارد ؛ روشن نيست كدام ، روايت است و كدام سخن على بن ابراهيم و به دشوارى مى توان آنها را از هم جدا كرد . همچنين در تفسير آيات اول سوره بقره روشن نيست كجا كلام معصوم پايان مى يابد و كجا سخن على بن ابراهيم آغ__از مى گ__ردد . اين موضوع ، آشفتگى اين تفسير را مى رساند .

در اين تفسير ، سوره حمد و سوره بقره با روايات منقول از على بن ابراهيم تفسير شده و از اوايل سوره آل عمران تا پايان قرآن ، روايات ابوالجارود نيز آورده شده است و نيز روايات ديگرى از كسانى ديگر ؛ كه استقلال اين تفسير و انتساب كامل آن را به على بن ابراهيم منتفى مى سازد .

1 _ اين رساله در بحارالانوار ، جلد 90 ، صفحه 97 _ 1 ، به نام نعمانى آورده شده است . به نام اشعرى قمى نيز آمده و مستقلاً به نام سيد مرتضى چاپ شده است ؛ لذا اين رساله سه نسب دارد ؛ كه در «صِيانَةُ الْقُرْآنِ مِنَ التَّحْ__ريف» صفح__ه 222 ، هر سه انتس__اب را ب__اط__ل شمرديم و آن را به عن__وان مجه__ول النس__ب ياد كرديم .

(186) سرگذشت تفسير

تف_اسير گشت» . (2)

وى فردى موثق و مورداعتماد و از محدثان پرمايه بوده و نزد اساتيد بزرگى به فراگرفتن علم پرداخته است . سلطه اش بر تفسير و حديث زبانزد همگان است . او در مقدمه تفسيرش يادآور مى شود كه از دوران كودكى به نشستن پاى سخن دانشمندان علاقمند بوده و همواره سعى كرده است در تفسير قرآن ، از منابع اصيل اقتباس كند به ويژه به اين دليل كه قرآن كريم مايه و اساس دين و رأس شريعت است . او تاريكى شب ها را تا دميدن صبح با جدّ و جهد به سر آورد ؛ تا آنكه خداوند از در مهربانى ، شناخت

1 _ ثَعلبى يا ثَعالبى . ابن خلكان مى گويد : «لقبى است نه انتساب به قبيله (بنى ثَعْلبه) يا جايى (ثَعلبيه) . وفيات الاعيان ، جلد 1 ، صفحه 80 . ابن خلكان اين مطلب را به سمعانى نسبت داده است ؛ در صورتى كه از گفته هاى ابن اثير جزرى است كه كتاب «انساب» سمعانى را تلخيص كرده و آنچه از او فوت شده ، استدراك نموده است ؛ از جمله همين مطلب . سمعانى، ثَعالبى را منتسب به تهيه و فروش پوست (روباه) مى داند . اللباب، جل_د 1 ، صفحه 193 _ 195 (سمعانى ، الانساب ، جلد 1 ، صفحه 505) .

2 _ ابن خلك___ان ، وفي_____ات الاعي____ان ، جل_____د 1 ، صفح____ه 79 .

معروف ترين تفاسير نقلى (187)

حق ازباطل، مفضول از فاضل ، بدعت از سنّت و حجت از شبهه را به او ارزانى داشت ... آنگاه انواع تفاسير نقلى و موارد پسنديده و ناپسند آنها را بازگو مى كند ؛ سپس مى گويد : «در كتب پيشين

، كتابى جامع و كامل و نيز پيراسته و مورداعتماد كه نياز مردم را برآورد نيافتم [بنابراين] به درخواست پويندگان راه حقيقت به تحرير اين تفسير پرداختم . تفسيرى جامع ، مهذب ، ملخّص ، قابل فهم ، داراى نظمى منسجم و مستخرج از بيش از يكصد كتاب و مجموعه حديثى معتبر ؛ گذشته از آنچه شفاها از اساتيد بزرگ كه نزديك به سيصد شيخ و استاد عاليقدرند دريافت كرده ام . از چهارده بُعد به اين تفسير گرانقدر پرداختم : قرائات و اسباب نزول ، قصص و امثال ، لغت و اِعراب ، تفسير و تأويل ، معارف و احكام ، حِكَم و ارشادات ، فضائل و كرامات و جز آن» . نخست سندهاى خود را به ائمه سلف _ كه منابع اصلى تفسير اويند _ و همچنين به بزرگان عصر و ارباب لغت و ادب و غرايب القرآن در آن روزگار بيان مى كند .

در مورد آيات الاحكام ، مسائل فقهى را در سطحى چنان گسترده مطرح مى سازدكه گاه از حوصله تفسير بيرون است ؛ چنانچه در مسأله «نكاح متعه»، «كبائر» ، «لَمْسُ النِّساء» ، «تيمّم» و امثال آن ، به تفصيل سخن مى گويد . ثعلبى هم مانند محدثان پيشين ، از روايت اسرائيليات خوددارى نكرده و قصص و داستان هاى باورنكردنى را نيز در تفسير خود آورده و از اين جهت مورد نكوهش فراوان قرار گرفته است . شايد هم بدان سبب او را نكوهش كرده اند كه از آوردن روايات خاصّه و احاديثى در

(188) سرگذشت تفسير

خصوص فضائل اهل بيت كه موردپسند عامّه نبوده (1) خوددارى نكرده است (2) و همين هم سبب شده كه تاكنون

اين تفسير به زيور طبع آراسته نگردد . ولى هم اكنون در چند مركز تحقيق (از جمله قم و بيروت) به منظور آماده كردن آن براى چاپ همّت گماشته اند و به زودى با چاپ مناسبى در اختيار دانشمندان قرار مى گيرد . خوشبختانه نسخه هاى كامل اين تفسير در بسيارى از كت_ابخ_انه هاى جهان از جمله كش__وره_اى اس__لامى وجود دارد .

به نوشتن تفسير نقلى زدند و آثار وارده از صحابه و تابعين را گرد آوردند تا به طبرى و واقدى و ثعلبى و امثالهم منتهى گرديد ؛ ولى نوشته ها و منقولاتشان انباشته از سره و ناسره و مقبول و مردود است ؛ از اين رو اين تفاسير ، از گفته هاى يهوديان مسلمان شده _ جز در مورد احكام _ سالم نمانده و مفسّران در اين باره تساهل ورزيدند و كتابهاى خود را از اين منقولات بى اساس پر كردند . تا آنگاه كه دوران تحقيق و بررسى فرا رسيد و ابومحمد ابن عطيّه _ از دانشمندان متأخر در ديار غرب _ به تلخيص و تهذيب منقولات تفسيرى همّت گماشت و آنچه را قرين صحت بود برگزيد و در اندلس كتابى آراسته و پيراسته براى مردم مغرب زمين به رشته تحرير درآورد . پس از او قُرْطُبى (1) نيز همان راه را پيمود و تفسير خود «الجامع لاحكام القرآن» را بر همان اساس تدوين كرد و در شرق بلاد اسلامى شهرت و رواج يافت» . (2)

داستان هاى خرافى اسرائيلى كه تا آن روز رواج داشت و تقريبا همه متون تفسيرى آن روزگار را دربر گرفته بود در اين تفسير

1 _ ابو عبداللّه محمّد بن احمد قُرطُبى (متوفاى 671) منسوب به قُرْطُبه سلطان نشين ممالك اندلس (اسپانيا) . تفسير او از تفاسير اجتهادى جامع شمرده مى شود و دربخش مربوط به تفاسيراجتهادى،درباره آن سخن گفته ايم.

2 _ مق__دم_ه اب__ن خل___دون ، صفح___ه 439 و 440 .

(190) سرگذشت تفسير

راه نيافته است ؛ از اين رو اين تفسير از پيشگامان رهايى از اوهام و خيالبافى ها محسوب مى شود و بهترين تفسير نقلى به شيوه جديد به شمار مى آيد .

اخيرا اصل تفسير با سبكى بسيار مطلوب ، در پنج مجلد به زيور طبع آراسته گرديد .

شيوه تفسير ابن عطيه ؛ او پس از ذكر آيات ، مستقيما وارد تفسير مى شود و در ضمن آن ، به اختلاف قرائات و در صورت لزوم به مسائل ادبى مى پردازد . تفسير را با نقل اقوال بزرگان سلف ، از جمله و مقدم بر همه ، گفتار ائمه اهل بيت عليهم السلام آغاز مى كند روايات را _ از آنجا كه آنها را از سر اعتماد برگزيده است _ بدون ذكر سند و با واژه «رُوى» يا «قال» مى آورد ؛ مثلاً درباره مكّى بودن سوره حمد مى گويد : «قالَ ابْنُ عَبّاسٍ وَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ اَبيهِ وَ عَلِىُ بْنُ الْحُسَيْنِ وَ قَتادَةُ وَ اَبُوالْعالِيَةُ وَ مُحَمَّدُبْنُ يَحْيىَ بْنَ

حَيّانٍ : اَنَّها مَكِّيَّةٌ» و پس از ترجيح دادن آن ، از عطاء و ديگران نقل مى كند ك_ه در م_دينه ن_ازل ش_ده اس_ت .

او به خوبى و در عين حال فشرده به مسائل فقهى و آراء مختلف فقها مى پردازد و از وارد شدن به مسائل كلامى و خلافى به شدّت پرهيز مى كند . از آوردن شأن نزول آيات _ تا آنجا كه به صحّت آن اعتقاد دارد _ غفلت نمى ورزد . در مسائل فقهى نيز گاه به اقتضاى حال، به تفصيل سخن مى گويد .

او در تفسير محافظه كارانه عمل كرده است ؛ مثلاً در تفسير آيه «وَ اَنْ__ذِرْ عَشي__رَتَ__كَ الاَْقْرَبينَ»(1) روايت وارده را به طور

1 _ 214 / شعراء .

معروف ترين تفاسير نقلى (191)

سربست___ه و ابه__ام گ__ون_ه نق_ل ك____رده اس_ت . (1)

همچنين در ذيل آيه تطهير (2) شأن نزول آن را درباره اهل بيت (پنج تن آل عبا)

دانسته و روايات مربوط به آن را به عنوان رأى مشهور آورده است ؛ ولى احتمال مى دهد شامل زوجات نيز بشود. با اين وصف ، سخن پيامبر خطاب به ام سلمه (اَنتِ اِلى خير) را نيز در پى آن آورده و مسأله را مبهم رها كرده است . (3)

در ذيل آيه مربوط به خاتم بخشى على عليه السلام (4) اقوال مفسرين را در اين خصوص كه على عليه السلام هنگام نزول آيه ، در حال ركوع ، انگشتر خود را به سائل بخشيد مى آورد و روايت مى كند كه «پيامبر صلى الله عليه و آله پس از نزول آيه از خانه بيرون آمد ؛ سائلى را ديد و از او پرسيد : كسى به تو چيزى داده است ؟ عرض كرد : آرى ، آن مرد نم__ازگ__زار ، اي__ن انگشت__رى نق__ره را در ح__ال رك__وع ب__ه م__ن بخشي__د . حض_رت نگ___اه ك__رد و ديد آن مرد بدو اشاره مى كند ، على است . آنگاه گفت : اللّه اكبر و آيه را بر مردم خواند...» ابن عطيه سپس طبق شي__وه خود ، با سكوت از كن__ار قضيّه مى گ___ذرد . (5)

1 _ اَلْمُحَ____رِّرُ الْ__وَجي__ز ، جل____د 4 ، صفح____ه 245 .

2 _ 33 / احزاب .

3 _ اَلْمُحَ_____رِّرُ الْ__وَجي____ز ، جل__د 4 ، صفح___ه 384 .

4 _ 55 / م_ائده .

5 _ اَلْمُحَ___رِّرُ الْوَجي___ز ، جل__د 2 ، صفحه 208 و 209 .

(192) سرگذشت تفسير

غريب اللغه و تفسير دارد و در همه اين آثار موفّق بوده و بدين سبب هم به او لقب محى الدين داده اند. تفسير وى بسيارارزشمنداست .

ابن تيميه در «مقدمة فى اصول التفسير» مى گويد : «تفسير بغوى ، خلاصه تفسير ثعلبى است ؛ جز آنكه [بغوى] تفسير خود را از آوردن احاديث جعلى وآراء بدعت آميز مصون داشته است».(2)

استاد محمدحسين ذهبى مى گويد : «روى هم رفته ، اين تفسير ، بهترين و سالم ترين تفسير نقل__ى است كه در دسترس اهل علم ق_رار دارد» . (3)

وى در تفسير هر آيه ، نخست به سراغ قرآن رفته است تا آيات مشابه و مفسر آن را بيابد ؛ كه اين روش ، اصيل ترين روش در فهم معانى قرآن است . سپس از احاديث نبوى و آنگاه از اقوال صحابه

1 _ بَغَوِىّ : منسوب به شهر بَغْ يا بَغْشُور ، واقع در ميان مرو و هرات در خ__راس_ان قديم .

2 _ مقدمة فى اصول التفسير ، صفحه 32 . با آنكه وى همانجا (يك سطر پيش از آن) از س__لامت و مت__ابع_ت ثعلب_ى از سل_ف سخ_ن گفت__ه است .

3 _ ذهب_____ى ، اَلتَّفْسي__رُ وَ الْمُفَسِّ__رون، جل______د 1 ، صفح_____ه 238 .

معروف ترين تفاسير نقلى (193)

و تابعان استفاده كرده است . گاه سبب نزول آن را نيز بيان كرده و در صورت لزوم به ريشه يابى واژگان و اعراب و نكات بلاغى و ادبى مربوط به آيه پرداخته است ولى با كمال اختصار و در عين حال با دقت و ظرافت لازم ؛ و هرگز بيش از اندازه لازم ، به مباحث طولانى كلامى يا فقهى نپرداخته است . از دفع شبهات وارده بر نظم قرآن

و غيره نيز غفلت نورزيده است . در نقل روايات ، به دقّت در اسناد آنها بسنده كرده و به ترجيح يا نقد آنها نپرداخته و به شيوه ثعلبى از آوردن روايات ائمه اطهار نيز دريغ نكرده است و هر جا روايتى ، با شأن رفيع اهل بيت مناسبت داشته يا دليل بر منقبت و فضيلتى براى آنان بوده ، بى پروا آن را بيان كرده است .

و اقوال و آراء ، درايت را در كنار روايت به كار گرفته و بلكه بر خلاف ابن عطيه ، به تفصيل و با صراحت ، به نقد و تحليل روايات تفسيرى پرداخته است و موضوعات و اسرائيليات را تا حدود زيادى مشخّص و پرهيز از آنها را گوشزد كرده است و از پيشگ_ام_ان اي_ن راه شم__رده مى ش_ود .

اين تفسير ، نزد اهل سنت اعتبار والايى دارد و در حدّ خود منصفانه است و موردعنايت همگان قرار گرفته است . مفسر ، در

معروف ترين تفاسير نقلى (195)

اي__ن تفسي__ر به شي__وه اى مطل__وب ك__ه بر اساس آن بايد قرآن را تنه___ا با ق__رآن و آراء سل_ف ص__الح تفسي__ر كرد و از هرگونه اِعم__ال رأى و اجته__اد كه ص__رف__ا مستند عقلى داشته باشد دورى جس__ت ، عم__ل ك__رده است .

شيوه ابن كثير در تفسير ؛ شيوه تفسير ابن كثير _ تقريبا _ همان شيوه «تفسير طبرى» است . او ابتدا آيه يا آياتى را مى آورد و طبق اخبار و آثار وارد ، آنها را تفسير مى كند و به قرائت و مسائل لغوى و ادبى مى پردازد و اگر شبهه اى باشد ، آن را به صورت سؤال مطرح مى سازد و بر وفق روايات سلف بدان پاسخ مى دهد و در صورت تعارض و اختلاف اقوال به جرح و تعديل آنها پرداخته ، وج____ه ارج__ح را بي____ان مى كن___د .

ويژگى اين تفسير آن است كه در آن ، برخلاف «تفسير طبرى» به بررسى سند توجّه كامل شده و يك يك سندها مورد ارزيابى قرار گرفته و صحيح و ضعيف و حسن و غريب مشخص گرديده است ؛ كه از توانايى فراوان مفسّر در اين

خصوص حكايت مى كند و علاوه بر زدودن غبار اسرائيليات از چهره تفسير كه بدان اشاره شد ، بر ارزش اين تفسير نيز مى افزايد ؛ بدين جهت اين تفسير اعتبار خاصى نزد همگان يافته است .

(196) سرگذشت تفسير

پيمودن راه ميانه ؛ به اين نكته بايد توجّه داشت كه ابن كثير ، برخلاف شيوه استادش ابن تيميه ، (1) سعى نكرده بر موارد دالّ بر فضيلت خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله پرده افكند ؛ بلكه در اين زمينه راه اعتدال پيموده است . در مواردى از تاريخ و تفسيرش به اين ميانه روى برمى خوريم ؛ از جمله در ذيل آيه مودّت ذَوِى الْقُرْبى (سوره شورى 23) از بخارى و ديگران روايت مى كند كه مقصود از «قُربى» بستگان پيامبرند .

او درباره رواياتى كه نزول آيه را در مدينه مى پندارند اشكال مى گيرد و مى گويد : «ما منكر آن نيستيم كه پيامبر اكرم نسبت به اهل بيت سفارش مكرّر و اكيد كرده است و بايستى با آنان از در احترام و اجلال برآييم ؛ زيرا اينان ذريّت طاهره و شريف ترين خانواده در پهناى زمين هستند و فخرا ، حسبا و نسبا بر همه برترى دارند...» . آنگاه به احاديث ثقلين مى پردازد و بر لفظ «و

1 _ ابن تيميه همواره كوشيده است در آيات يا احاديث دال بر فضائل اهل بيت به ويژه اميرمؤمنان خدشه وارد كند و هرجا كه به يكى از اين موارد برخوردمى كند اگر روايت باشد بى درنگ نسبت ضعف سند يا جعلى بودن به آن مى دهد و اگر آيه باشد دلالت آن را مخدوش مى سازد ؛ هرچند آن آيه در كمال صراحت و آن حديث در حدّ تواتر و در كمال

قوت سند باشد ؛ زيرا وى به دنبال بهانه جويى و در فكر تراشيدن نقطه ضعف است ؛ لذا كمتر حديثى است كه ابن تيميه به آن نسبت جعلى بودن نداده باشد . بهترين شاهد ، انباشته هاى وى در «مِنْهاجُ السُّنَةِ» است كه در ردّ بر «مِنهاجُ الْكَرامَه» علاّمه حلّى نوشته و دستاويز آماده اى براى بى مايگان شده است .

معروف ترين تفاسير نقلى (197)

عترتى اهل بيتى» تأكيد و روايات فراوانى در اين زمينه نقل مى كند و مى اف_زايد : «مابقى سخن را در ذيل آي__ه تطهي__ر آوردي__م» . (1)

كس___انى گفت__ه مى ش__ود كه در تهيّه و ف__روش پ___وست ثعل__ب (روب__اه) دس____ت دارن______د .

(198) سرگذشت تفسير

با اسانيد متّصل ،

معروف ترين تفاسير نقلى (199)

تفسيرى به نام «تَرجمان القرآن» نوشت ؛ سپس به اختصار و نيز حذف اسانيد آن پرداخت و تنها به ذكر صاحب كتاب مرجع اكتفا نمود . تفسير «اَلدُّرُّ الْمَنْثور» نتيجه همين كار است و نامى است كاملاً متناسب ؛ زيرا روايات منقول در ذيل هر آيه ، بدون نظم و دسته بندى و اظهارنظر يا جرح و تعديل است و مانند گوهرهايى از هم پاشيده ، در اين تفسير پخش گرديده است .

اين تفسي_ر ، انباشته از آثار قُدَماست و براى مراجعه كنندگان ، منب___ع س__رش__ارى ب__ه شم__ار مى آي_____د .

دو نكته قابل توجه : درباره اين تفسير بايد به دو نكته _ يكى مثبت و ديگ__رى منف___ى _ ت__وج__ه داش___ت :

نكته مثبت آنكه ، مؤلف محترم بدون هيچ گرايشى انحرافى ، به جمع آورى اين آثار همّت گماشته و با خلوص نيّت ، تا آنجا كه توانسته است از منابع معتبر به نقل احاديث و نيز آراء و اقوال پيشيني__ان پ__رداخت__ه اس__ت ، ب__دون آنك__ه گرايش خ__اص__ى او را ب__ه اي__ن ك__ار واداشته باشد يا خواسته باشد اِعمال غرض كند ؛ بنابراين ، م__راجع__ه كنن__دگان با خ__اط__رى آسوده به اين منبع سرشار از گوهرهاى تابناك ، مراجعه مى كنند و هريك ، گ__وه__ر مطل__وب خ_ود را به دست م_ى آورد .

اما نكته منفى : مؤلف در اين گردآورى كارى غيرمحققانه كرده است و آن، جمع متون قريب المعنى و انتخاب يك لفظ براى آنها _ در روايت هاى متعددالاسناد _ است ؛ يعنى روايت هايى را كه از حيث معنا به هم نزديك ترند ولى اندكى اختلاف لفظ دارند ، با ذكر سندهاى متعدد

يكجا و با انتخاب يك لفظ يا عبارتى برگرفته از

(200) سرگذشت تفسير

محصّل مجموع روايات ، براى آنها نقل مى كند . مراجعه كننده گمان مى برد كه همه آن متن ، مورداتفاق همه روايت كنندگان ذكر شده است ؛ در صورتى كه بيشتر اوقات چنين نيست و روايات ، در لفظ و عبارت _ گرچه اندك _ با هم اختلاف دارند و چه بسا براى محقق ، همين اختلاف هاى اندك ، در نحوه استنباط و رسيدن به هدف مطلوب مؤثر باشد ولى با روش اتخاذ شده مايه گمراهى گردد . لذا توصيه مى كنيم ، مراجعه كنندگان كه با هدف تحقيق ، به سراغ چنين رواياتى مى روند _ كه متأسفانه در اين تفسير شيوه غالب به خود گرفته است _ تنها به متن موجود بسنده نكنند و به منابع اصل آن ك__ه معم___ولاً ذك___ر ش__ده اس__ت ني__ز م__راجع__ه كنن____د .

مناسب ديده از اخبار و روايات اهل بيت عصمت كمك گرفته است .

معروف ترين تفاسير نقلى (201)

در تقرير اصول دين ، عقايد شيعه و مسائل مناسب آن ، متين و معقول سخن گفته و تعصّب و گرايش تندى از خود نشان نداده است ؛ از اين رو از زمان نگارش آن ، مورد توجّه دانشمندان قرار گرفته و از معروف ترين تف__اسي__ر دوره صف__وى به زبان فارسى به شمار مى رود .

روش كاشانى در نقل اقوال و عبارات ديگران چنين است كه پيش از تفسير ، مقدمه اى نگاشته و به مباحثى از علوم قرآن و مبادى تفسير اشاره كرده و گاه از خود ، توضيحات و شروح و ش__واه_دى افزوده است .

مؤلف ، خود تفسير منهج را خلاصه كرده كه بارها در ايران چاپ و نشر يافته است . يكى از اين چاپ ها با تصحيح ابوالحسن شعرانى در سال 1363 ش از سوى انتشارات كتابچى انجام گرفته است . اصل تفسير نيز با تحقيق علامه شعرانى و تصحيح على اكبر غفارى و با مقدمه و حواشى سيد ابوالحسن مرتضوى ، از س__وى انتش__ارات علمي__ه اس_لاميه ، در سال 1385 ق در ده مجلد به چ__اپ رسي__ده است .

م__ؤل__ف ، تفسي__ر ديگ__رى ني__ز ب__ه ن__ام «زيدة التفاسير» به زبان عربى دارد كه در دس__ت تحقي__ق و چ__اپ و نش__ر است .

تفسير بزرگ ، متوسط و

(202) سرگذشت تفسير

ك_وچ_ك دارد ب_ا ن_ام هاى _ به ترتيب _ «صافى ، اصفى و مصفى» .

تفسير صافى آميزه اى از روايت و درايت و نقل و عقل است . اين تفسير شامل تمامى آيات قرآن است و مؤلف در بيان عبارات خود به «تفسير بيضاوى» عنايت ويژه داشته و اغلب عبارت خود را از آن برگزيده است و سپس متون روايات نقل شده ازاهل بيت عليهم السلام را ذكر كرده است .

اين تفسير _ در مجموع _ از جمله تفاسير نفيس و ارزشمند و فراگير است كه نزديك به همه روايات اهل بيت عليهم السلام در ارتباط با تفسي__ر ي__ا ت__أوي__ل آي__ات در آن گ__رد آم__ده اس__ت . گ__رچ_ه در م__واردى م__ؤلف ، س__ره و ن__اس__ره را به هم آميخته است .

روش فيض كاشانى در تفسير ؛ مرحوم فيض در آغاز ، به تفسير لغوى آيات پرداخته و در پاره اى از موارد اعراب مربوط را هم بيان كرده و سپس روايات مأثور از اهل بيت عليهم السلام را در تفسير آيات آورده است . او در نقل احاديث بر تفاسير قمى و عياشى و ديگر كتاب هاى معروف حديث تكيه كرده است ؛ ولى در نقل روايت تنها به نقل احاديث صحيح اكتفا نكرده ، بلكه هر حديثى را كه با موضوع آيات متناسب ديده است آورده و با ذكر منابع و مآخذ مربوط ، مسئوليت بررسى صحت و سقم آنها را از عهده خود برداشته است . اشكال عمده اى كه بر او وارد است اين است كه در بسيارى از موارد ، حديث را به گونه اى نقل كرده است كه خواننده را به اشتباه مى اندازد ؛

چنانكه گمان مى كند روايت طرح شده ، تفسير قطعى آيه است ؛ در ح___ال__ى كه در بسي__ارى م___وارد ، چني____ن نيس___ت .

معروف ترين تفاسير نقلى (203)

اين تفسير تعداد زيادى از اسرائيليات و احاديث ضعيف را دربردارد و در پاره اى از موارد ، سخنانى عرفانى بر قلم رانده كه ظاهرا تأويل آيه است ولى با ظاهر نصّ و بلكه با دليل عقل و فطرت سليم ناسازگار است .

علاوه بر ايرادهاى پيش گفته ، همچون ضعف اسناد ، ذكر روايات مرسل و بى اعتبارى اغلب منابع ، تفسيرى ناپيوسته است و نيز مؤلف در آنجا كه روايات متعدّد باشد و احيانا در تعارض باشند در مقام توجيه برنيامده و در جهت تأويل يا رفع تع__ارض آنه__ا ك__وشش__ى نك__رده است .

اين تفسير نيازمند نقد و بررسى و پالايش است تا سره آن از ناسره بازشناخته شود و احاديث صحيح و پذيرفتنى آن از

1 _ به عنوان مثال ر.ك: جلد 1 ، صفحه 73 ، 78 ، 79 ، 91 و جز آن .

معروف ترين تفاسير نقلى (205)

احاديث ضعيف و نادرست جدا گردد .

تا خواننده بصير و نكته سنج بداند كه اين روايات ، چگونه و از چه طريقى نقل شده است و خود درباره آنها بينديشد و چاره گرى كند و در رفع تعارض آنها بكوشد . در عين حال ، همراه ذكر روايات ، از آوردن معارض آنها نيز كوتاهى نكرده ام و برعه_ده خ_وانن_ده است ك_ه _ خ_ود _ حقيقت را روش_ن سازد» . (1)

او با بيان اين سخنان ، خود را از پى آمدهاى مترتّب بر رواياتى كه نقل كرده و تعارض يا تضاد احتمالى آنها با اصول مذهب

1 _ نُورُالثَّقَلَيْنِ ، جلد 1 ، صفحه 2 .

(206) سرگذشت تفسير

رهانده و آن را برعهده خواننده گزارده است . ولى اين كافى نيست و _ به اعتقاد ما _ وى در اين زمينه كوتاهى كرده است ؛ چون كمترين وظيفه او اين بوده است كه مواضع ابهام و اجمال را براى خوانندگان روشن كند . همان طور كه مرحوم علامه مجلسى در «بِحارُالاَْنْوارِ» چنين كرده است ؛ زيرا گاه ، روايت ، مضمونى موهن و مخالف با شرع دارد كه سكوت در برابر آن شايسته دانشمندان نيست و ممكن است گذشتن از كنار آن موجب اغراء به جهل و در مواردى موجب ايجاد سستى عقيده نسبت به ائمه اهل بيت عليهم السلام شود ؛ بنابراين ، نقل روايت و اظهارنظر نكردن درباره صحت و سقم آن كه موجب پاره اى مشكلات در عقايد مسلمانان مى شود سزاوار نيست .

حضرت امام على بن موسى الرضا عليه السلام در شهر مقدس مشهد اقامت گزيد . وى از محضر ملامحسن فيض كاشانى بهره برده و در تفسير ق____رآن از راه و روش او پي__روى ك__رده اس__ت .

تفسير مشهدى ، در حقيقت چكيده مهم ترين تفاسير شيعه اماميه است . مؤلف آن ، عبارات نغز و والا و تعابير ناب و خالص را از لابه لاى كتب و تأليفاتى كه خوانده ، برگزيده است ؛ مانند استاد خود ملامحسن فيض كاشانى ، در شيوانويسى از سبك ابوسعيد شيرازى بيضاوى پيروى كرده است ؛ همان گونه كه در ترتيب

معروف ترين تفاسير نقلى (207)

تبويب تفسير از شيوه طبرسى در «مجمع البيان» بهره جسته است .

علاوه بر آن ، وى نكات فراوانى را كه در «تفسير كشّاف» زمخشرى و «حواشى» شيخ بهائى پسنديده در تفسير خود آورده است ؛ از اين رو تفسير وى ، چن__ان ك__ه خ__ود در مق__دم__ه تصريح كرده و نيز برحسب آنچه در تق__ريظ ع__لام__ه مجلس__ى و محقق خوانسارى بر تفسير او آمده است ؛ و ما در مقدمه اى كه بر اين تفسير نوشته ايم بدان اشاره كرده ايم به صورت مجموعه اى از گ__زي__ده آث__ار و آراء درآمده است .

وى نسبت به «اسرائيليات» و احاديث جعلى موضعى منفى دارد و آنها را ردّ مى كند و از آنها و ذكر تفاصيل آنها دورى مى جويد ؛ مثلاً ضمن تكذيب قصه معروف هاروت و ماروت مى گويد : «اين روايت كه هاروت و ماروت به صورت دو انسان در آمدند و داراى شه__رت شدند س__اخت_ه و پ_رداخت__ه يهود است» .

اين تفسير در آغاز قرن پانزدهم هجرى بارها در شكلى زيبا به چاپ رسيده است ؛ از جمله

چاپى كه از سوى مركز «دارالنشر» وابسته به جامعين ح__وزه علمي__ه ق__م به انج__ام رسي__ده است .

بحرالعلوم در شش جلد به سال 1408 ق / 1986 م در انتشارات ألفي__ن ك__ويت ب_ه چ___اپ رسي__د .

در پايان آورده است _ در جمادى الاول سال 1239 پايان يافته و همواره در دست چاپ و نشر بوده و م__ورد استقب__ال ع__امه و خ__اصه ق__رار گ__رفت__ه است .

(210) سرگذشت تفسير

اخبار نقل شده اعتماد نمى شود . البته منكر آن نيستيم كه زمينه لغزش در اين عرصه فراوان است و گاه عواقب ناگوارى نيز در پى دارد و به همين دليل ، احتياط و دقّت نظر _ البته پس از توكّل بر خدا و استعانت از وى _ امرى ضرورى است ؛ خواسته اى كه در داشت__ن حس_ن نيّ__ت و اخ__لاص هم___راه با كار م__داوم و ت__لاش پى گي__ر ح_اص_ل مى شود .

كار اجتهادى در تفسير ، پديده اى است كه از همان روزهاى نخست در عصر تابعان به وجود آمد ؛ در اين هنگام _ كه تفسير ، از محدوده نقل و روايت خارج مى گشت و پا به عرصه نقد و درايت مى نهاد _ بيم آن مى رفت كه دچار آفت «تفسير به رأى» _ كه عقلاً مذموم و شرعا ممنوع بود _ گردد و به لغزشگاه و پرتگاهى عميق منتهى گردد ؛ كه البته چنين شد و عملاً گروه بسيارى از پويندگان راه تفسي__ر ، در اي__ن وادى سق___وط ك_ردند .

به همين جهت لازم است محدوده و جوانب و ابعاد تفسير به رأى _ به منظور اجتناب از آن _ شناخته شود .

تفسير به رأى ، به طور خ_لاص_ه يك_ى از اين دو صورت است :

1 _ تكروى و استبداد در رأى در تفسير كلام خدا ؛ بدين صورت كه فرد در آن ، تنها بر دريافت خود از لغت و ادب اعتماد ورزد و به گفته ها و ديدگاه ها و رهنمودهاى پيشينيان و روشى كه آنان در فهم آيه پيش مى گرفتند و نيز به اين حقيقت كه ممكن است دلايل و

(212) سرگذشت تفسير

قراين بسيارى _ كه

ناديده گرفتن آنها شايسته نيست _ پيرامون آن آيه باشد ؛ از جمله شناخت شأن و اسباب نزول آيه و شروح حوادث همزمان با آن و همچنين احاديث و اخبار رسيده از پيامبر و بزرگان صحابه ؛ كه همگى در فهم كلام خدا كه بر رسولش نازل شده است به ما كمك مى كند و مسلّم است كسانى كه به طور مستقيم مخاطب قرآن قرار گرفته اند (پيامبر و صحابه) بهتر و روشن تر قرآن را فهميده و از آن سخن گفته اند . ناديده گرفتن اين موارد و ديگر آثار و دلايل قرين با نزول آيات ، از نظر انديشه ورزان، هرگز شايسته نيست و همان طوركه اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند : «هركه تكروى (استبداد رأى) ورزد به سوى تباهى م____ى رود» . (1)

دانش تفسير نيز مانند ديگر دانش ها _ كه بشر از گذشتگان به ارث برده است _ از نقطه اى آغاز گشته و سپس به تدريج گسترده و متنوع شده است و براى يك دانشمند سزاوار نيست كه دستاوردها و تحقيقات پيشينيان را ناديده انگ__ارد و م__انن__د اولي__ن كسانى ك__ه پ__اي__ه گ__ذار دانش__ى ب__وده ان__د ، از ابت__دا ، آغ__از كن___د .

2 _ اينكه شخص آيه اى را در نظر بگيرد و سعى كند آن را بر رأى و نظر خود منطبق سازد و بدين وسيله ديدگاه خود را با آن آيه توجيه نمايد يا آن را وسيله اى براى تبليغ عقيده و مسلك خويش گرداند ؛ در حالى كه خود بداند آن آيه هيچ ارتباطى با موضوع ندارد .

1 _ «مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ» .نه_ج الب_لاغ_ه ، كلم_ات قصار ، شماره 161 .

تفسير اجتهادى (213)

عمده اين است كه منظور شخص فهم آيه و تفسير واقعى

آن نيست بلكه هدف او تثبيت مذهب و عقيده خويش است به هر وسيله اى كه ممكن باشد؛ آيات قرآن نيز براى او در حكم وسيله اى براى رسيدن به هدف خويش است؛ البته اگر تقدير با او همسويى كند! و اين تحميل رأى بر آيه است نه تفسير آن ؛ بنابراين _ طبق حديث نبوى _ ج_ايگ_اه او جهنّ_م خواهد بود .

ابوجعفر صدوق با سلسله اسناد از امام اميرالمؤمنين عليه السلام نقل مى كند كه فرمود : «رس__ول اللّه فرمود : خداوند فرموده است : ما آمَ___نَ ب__ى مَ____نْ فَسَّ___رَ بِ__رَأْيِ_ه كَلامى» .

بنابراين هركه روش عقلا را در فهم كلام پيشه كند و بر دلايل و شواهد موجود تكيه نمايد و به آراى علماى سلف عنايت ورزد و سپس نظر خود را در تفسير كلام خدا بيان كند ، مفسّر به رأى و مستبد به رأى و يا كسى كه رأى خود را بر قرآن تحميل سازد ، نيس__ت و تنه____ا خ___داون___د اس_ت ك___ه از اشتب__اه دور اس_ت .

همان چيزى است كه تفاسير را متن_____وع ك__رده اس__ت .

با توجه به همين نكته مى توانيم تفاسير را به انواع مختلفى تقسيم كنيم : ادبى و لغوى ، كلامى و فلسفى و عرفانى ، اجتماعى و علمى و يا جامع دو يا چند جنبه از موارد فوق (ويژگى بيشتر تفاسير) . البته اين بدان معنا نيست كه شخص اديب ، در تفسيرش تنها به ادب و لغت توجه داشته و يا فقيه صرفا به فقه القرآن عنايت نموده است و يا متكلّم و فيلسوف و عارف اختصاصا در تفاسير خود به علوم تخصصى خود پرداخته اند ؛ بلكه منظور اين است كه در تفاسير اديبان صبغه ادبى غلبه دارد و تفاسير فقها بيشتر رنگ فقه__ى دارد و ...؛ ه__رچن__د تف__اسي__ر آن__ان فاقد مطالب ديگر تف______اسي___ر نيس____ت .

بر اين اساس تفسير اجتهاديه اين موارد تقسيم مى شود : ادبى ، فقهى ، ك__لامى ، فلسف__ى ، ع_رف__انى ، اجتم__اعى ، علمى و جامع .

اكنون مهم ترين كتب تفسيرى مربوط به هركدام از اين گ__ون__ه ه__ا را م_ى آوريم .

زندگى انسان را دربرمى گيرد . گرچه نظر ارجح اين است كه آيات مرتبط با اعمال مكلفان (آيات الاحكام) از پانصد آيه بسيار بيشتر است و تقريبا به دوهزار آيه مى رسد و اگر به دقت به آيات و فحواى آنها بنگريم اين امر بر ما محقق مى شود ؛ مثلاً اين سخن خداوند متعال درباره زنان : «اَوَمَنْ يُنَشَّؤُا فِى الْحِلْيَةِ وَ هُوَ فِى الْخِصامِ غَيْرُ مُبينٍ» ؛ (1) آيا كسى [را شريك خدا مى كنند] كه در زر و زيور پرورش يافته و در [هنگام] مجادله ، بيانش روشن نيست ؟» ناظر به روحيه خاص و ظريف و لطيف اوست و ناتوانى ذاتى او را در حضور در ميادين سخت و دشوار زندگى مى رساند . اين ، نظريه اى علمى در مورد زن است كه قرآن آن را بيان كرده است ولى از نظر فقهى از اين آيه چنين استفاده مى شود كه زن صلاحيت تصدى امور سخت ادارى را _ كه لازمه آن برخورد با دشوارى هاست _ ندارد ؟ مانند قضاوت كه نياز به حدّت و شدّت و در وراى آنها ژرف انديشى و استقلال رأى و آزادى عمل دارد . در حالى كه زن به طور طبيعى اسير عواطف و احساسات رقيق و _ در عين حال _ تند و تيز خويش است ؛ چيزى كه مانع ورود او به ميدان قضايا و مسائل پيچيده مى شود ؛ مسائلى كه برخورد با آنها نياز به ص_لابت و مق_اومت و ه_وشي_ارى و اختيار فكرى كامل دارد .

1 _ 18 / زُخْرُف .

(216) سرگذشت تفسير

زن به زندگى نيز همانند يكى از مظاهر زينت و زيور مى نگرد و زرق

و برق آن او را جذب مى كند و به همين سبب تمام همّت خويش را صَرْف آراسته شدن به مظاهر زيباى زندگى مى سازد ؛ ولى _ نوعا يا غالبا _ در برابر انبوه مشكلات ، ناتوان و سست بنيه است و حتّى به علت درگيرى درونى با احساسات خويش ، نمى تواند هنگام درگيرى و اختلاف با ديگران ، آنچه در درون دارد به خوبى بي__ان كن__د . پس چگ__ون__ه مى خواهد در اختلاف ديگران به قضاوت بنشيند و حكم نهايى را صادر كند ؟!

از همين آيه، جايز نبودن تصدّى منصب قضاوت از سوى زنان را استنباط مى كنيم . اين آيه ، جزو صدها آيه اى است كه در كتب معروف آياتُ الاحكام از آن غفلت شده است .

نخستين نوشتار در آياتُ الاحكام ، به دست فرزانه توانا و مفسر عاليقدر ، ابوالنضر محمدبن سائب كلبى (متوفاى 146) انجام گرفت . وى از صح___اب___ه به ن___ام ام___ام محمدبن على الباقر و امام جعفربن محمد الصادق عليهم السلام است و از ب___زرگ___ان اتب_____اع ت__ابع____ان به شم____ار م___ى رود .

ابن نديم او را در زمره كسانى آورده است كه در اين باب گام برداشته اند . او مى گويد : «[محمدبن سائب] كتاب خود را درباره احك__ام الق__رآن بر مبن__اى روايت از ابن عباس نگاشته است» . (1)

آغا بزرگ تهرانى او را نخستين كسى كه در اين باب گام نهاده است مى شمارد و سپس تا سى كتاب درباره آيات الاحكام از

1 _ اب__ن نَ__دي__م ، اَلْفِهْ__رِسْ__ت ، صفح___ه 63 .

تفسير فقهى (آيات الاحكام (217)

فقه__اى ام__اميّ_ه را كه به آنها دست ي__افت___ه است مى آورد . (1)

ولى بايدتوجه شود: كتاب هايى كه اكنون از پيشينيان ، در دست و مورد استفاده

است ، به دست بزرگان اهل سنّت نگاشته شده و آثار گرانبهاى فقهاى اماميه از سده ششم به بعد در دست است .

تفاوت در شيوه نگارش آيات الاحكام ميان اهل سنّت و فقهاى اماميه قابل توجّه است ؛ فقهاى اهل سنت ، هريك از آيات الاحكام را با توجه به ترتيب سوره ها بررسى مى كنند ولى فقهاى اماميّه ، با توجه به ابواب فقه ، آيات مربوط به هر باب را يكجا مورد بحث قرار مى دهند . اين شيوه زيبنده تر و براى دستيابى به آيات مربوط به هر باب بهتر است و به همين دليل ، كتاب هاى مربوط به آيات الاحكام ، گ__ون_ه اى تفسي_ر م__وض__وعى به شمار مى روند .

حال مهم ترين و معروف ترين كتاب هاى آيات الاحكام را برحسب سال وفات مؤلفان آنها مى آوريم :

از آن براى جويندگان اين معارف آسان باشد و در نقل و بيان گفتار وى به طريق اختصار عمل نمودم و از زياده روى اجتناب ورزيدم و سخنان وى را در اصول فقه و استشهادات او را از آيات قرآن در نه__اي__ت اختص___ار _ چن__انك__ه ش__ايسته اين كتاب باشد _ نقل نمودم» .

اين كت___اب در دو ج__زء و در ي__ك مجلّد به چاپ رسيده است .

تفسير فقهى (آيات الاحكام (219)

برجست_ه مى سازد دورى جستن م__ؤلف از ذك__ر اس__رائيليات است .

اين كتاب به صورتى زيبا در چه__ار مجل__د چ_اپ ش_ده است .

ب__ره___ان دارد .

«تبيان» تفسيرى است جامع و فراگير كه ابعاد متعددى چون لغت ، ادب ، قرائت ، نحو ، تفسير و تأويل ، فقه ، كلام و ... را دربرگرفته است . شيخ طوسى در اين تفسير هيچ بعدى از ابعاد مربوط به تفسير كلام الهى را رها نكرده و درباره هريك ، بحثى كافى و وافى نموده است .

از ارجاعات شيخ در اين تفسير به ساير كتب فقهى و اصولى و كلاميش معلوم مى گردد كه وى تفسير خود را بعد از تأليف كتاب هاى ديگرش نوشته و به همين جهت اين كتاب عظمت و غناى علم___ى بيشت____رى نسب__ت ب___ه كت___اب هاى ديگ_____ر او دارد .

شيخ در مقدمه تفسير خود مى گويد : «آنچه مرا به تأليف اين كتاب واداشت ، اين بود كه در بين علماى گذشته و كنونى كسى را نيافتم كه كتابى چنان جامع در تفسير قرآن نوشته باشد كه شامل جميع فنون و فروع معانى آن باشد . تنها عده اى به جمع آورى احاديث و روايات مربوط به تفسير آيات اقدام نموده اند و درصدد استيعاب و توضيح نبوده اند . در ميان آنان برخى بسيار گسترده سخن رانده و به ذكر تمام معانى و مفاهيم و احاديث و اخبار

(224) سرگذشت تفسير

پرداخته اند ؛ _ مانند طبرى و همانندان او _ برخى هم تنها به ذكر غرايب قرآن و معانى الفاظ بسنده كرده اند . گروهى هم با توجه به توان علمى خويش به طور ميانه در اين وادى گام نهاده اند و ازآنچه بدان معرفت و شناختى نداشته اند سخنى نگفته اند . من با خواست خداوند ، با ايجاز و اختصار به تمامى فنون مربوط به تفسير قرآن مى پردازم . مطالب

را نه چندان بسط مى دهم كه باعث ملال خاطر خواننده شود و نه چندان مختصر مى كنم كه به علت اختص__ار ، فه___م آن بر وى دش____وار گ_____ردد» .

به هر حال ، اين كتاب ، تفسيرى متوسط و در عين حال جامع و كامل و شامل همه محاسن تفاسير گذشته است و مؤلف ، در آن از مطالب طولانى و بيهوده اى كه باعث ملال خواننده مى شود خ_وددارى ورزيده و آن را در ترتيبى زيبا و نيكو نگ__اشته است .

روش شيخ طوسى در تفسير ؛ در تفسير ، همان روش درستى را پيش گرفته است كه بيشتر مفسران مورداعتماد آن را مبناى كار خود قرار داده اند . وى ابتدا مقدماتى مى آورد كه روشنگر شيوه هاى بيان قرآنى است . همچنين به مسائل مربوط به تفسير و تأويل ، محكم و متشابه ، ناسخ و منسوخ ، شناخت وجوه اعجاز قرآن و احكام تلاوت و قرائت آن ، نزول قرآن به حرف واحد ، توضيح درباره حديث نزول قرآن بر هفت حرف ، بررسى اسامى قرآن و اسامى سوره ها و آيات و جز آن مى پردازد .

اما روش وى در تفسير بدين صورت است كه ابتدا آيه را ذكر مى كند ؛ سپس لغات غريب آن را بررسى و اختلاف قرائت را بيان مى كند و پس از آن به بيان و بررسى آراء و اقوال مختلف در مورد

تفاسير جامع (225)

تفسير آيه مى پردازد و مفهوم آيه را _ با رعايت ايجاز لفظ و كمال معنا _ بيان مى كند . همچنين اسباب نزول آيه و مسائل كلامى مستفاد از ظاهر آن را ذكر مى كند و مسائل مورد اختلاف فقهى و اعتقادى

را مورد بررسى قرار مى دهد . او همه اين ها را همراه با رعايت ادب در گفت__ار و تع_ابير بيان مى دارد .

وى در مقدمه تفسير چنين مى گويد : «شنيده ام گروهى از شيعيان چه در گذشته و چه در حال حاضر ، خواهان كتابى هستند نه چندان مفصل و نه بيش از حد مختصر كه شامل همه علوم و فنون قرآنى از قبيل قرائت ، معانى ، اِعراب ، سخن از متشابه ، پاسخ به ايرادات منكران و مخالفان مانند مُجَبِّرَة ، مُشَبِّهَة ، مُجَسَّمَة و جز آنان و بيان استدلالات علماى گذشته در صحّت عقايد و اعتق__اداتش__ان ب__اش__د و م__ن به خ__واست خ__دا ب__ه اي__ن ك__ار مى پ___ردازم ؛ با روش و سبكى موجز و مختصر در همه فنون قرآنى : نه چنان مفصل كه باعث ملال خواننده شود و نه چنان مختصر كه فهم معانى را مشكل سازد» .

نكات و مسائل مربوط به ادب و لغت و قرائات و نيز دلايل و حجتهاست و به سبب احاطه بر آراى مفسران گذشته ممتاز است. مؤلف، تفسير «تبيان» را مبناى كار خود قرار داده و مسائل و فروعى را بر آن افزوده است. وى در اين باره مى گويد: «در گذشته و حال علما و دانشمندان به علم تفسير روى آورده اند و در بيان و اظهار مكنونات و نهفته هاى آن كوشيده و كتاب هاى فراوانى در اين باره تأليف كرده اند و در بسيارى از آنها به اعماق و ژرفاى آن فرو رفته و در توضيح حجتها و استدلالات آن موشكافى كرده اند و در تهذيب ابواب آن تحقيق نموده و در فروع و شُعب آن گام نهاده اند ؛ امّا دانشمندان اماميه جز نوشته هايى مختصر، اثرى در تفسير قرآن تأليف نكرده اند و در آنها هم فقط به ذكر اخبار و احاديث رسيده بسنده كرده اند و درباره فهم و گسترش معانى و كشف اسرار نهانى آن شرح و بسط نداده اند. البته جز شيخ بزرگوار ابوجعفر طوسى در تفسير «تبيان» ؛ زيرا تفسير وى كتابى است كه انوار حقيقت از آن برمى گيرند و آثار صدق و درستى از آن هويداست و متضمن معانى و مفاهيم و اسرار بديع قرآن است و در شرح و بسط الفاظ و

1- « خوانسارى، رَوْضاتُ الْجَنّات،تحقيق اسماعيليان،جلد5،صفحه359 .

تفاسير جامع (227)

لغات بسيار مفصل است ؛ چنانكه تنها به جمع آورى و آرايش و تنظيم آنها بسنده نكرده و به تحقيق و تبيين آنها نيز پرداخته است و تفسي__ر وى نم__ون___ه و س__رمش__ق والاي__ى اس__ت ك__ه م__ن از انوار وى ه__دايت ي_افت_ه ام و در مسي__ر او گ__ام ب_رم__ى دارم» .

طبرسى در

تفسير خود هفت مقدمه آورده و در آنها، تعداد آيات قرآن، اسامى قاريان مشهور، بيان و معرفى تفسير و تأويل، اسامى قرآن، علوم قرآنى، فضيلتِ قرائت و كيفيت تلاوت آيات را بيان كرده است و محفوظ ماندن قرآن را از تحريف و زيادت و نقصان اثبات نموده و اجماع علماى اماميه را در اين مورد يادآورى شده است.

روش وى در تفسير ؛ او در تفسير روشى منظم دارد ؛ ابتدا به ذكر قرائت هاى مختلف در مورد آيه مى پردازد و استدلال هايى را كه هر قرائت بدان استناد كرده مى آورد و پس از آن به توضيح لغات و بيانِ اعراب مى پردازد و در پايان معانى و مفاهيم آنها را بيان مى كند و اسباب نزول و داستان هايى را كه مرتبط به آيات است نقل مى كند. بدين ترتيب، تفسير وى حقيقتا از بهترين نظم و ترتيب ممكن برخوردار است. او در مورد تفسيرش مى گويد: «به تأليف كتابى آغاز كردم كه در نهايت اختصار و تهذيب و نظم و ترتيب بوده و در عين حال انواع علوم و فنون قرآنى در آن جمع شده باشد و شامل همه دانستنى هاى مربوط به علم قرائت، اعراب، لغت، مسائل غامض و مشكل، مفاهيم و معانى و وجوه مختلف آنها، علل نزول، اخبار و قصص و روايات، حدود و احكام، حلال و حرام و نيز سخن از شبهات مخالفان و استدلال هاى ويژه علماى

(228) سرگذشت تفسير

اماميه باشد و در بحث از جاى جاى قرآن بر صحت مبانى اپصول و فروع مذهب تمسّك جسته و دلايل عقلى و نقلى را بر شيوه اعتدال و اختصار بيان نموده باشد ؛ اندكى فراتر از ايجاز و

فروتر از اطناب و زياده گويى ؛ زيرا اذهان مردم در اين روزگار تحمّل بار فراوان علوم مختلف را ندارد و از ورود به ميادين پرمخاطره، احساس ضعف مى نمايند ؛ چراكه از علما جز نامى و از علوم جز اندكى باقى نمانده است ؛ مانند باقيمانده روح در جسم حيوانى ذبح ش___ده».

وى همچنين مى گويد: «در آغاز هر سوره، مكى و مدنى بودن آن را يادآور شدم. سپس اختلاف تعداد آيات و فضيلت تلاوت آنها و اختلاف قرائات و علل و استدلال هاى مربوط به آن را بيان كردم و پس از آن به لغات، اِعراب و موارد مشكله، اسباب نزول، معانى و احكام و تأويلات، داستان ها و ابعاد آن و انتظام و ترتيب آيات پرداختم.

سپس همه دلايل آشكار و حجت هاى واضح و اقوال استوار را در خصوص اصالت عربيت و درستى اعراب و نيز درباره معانى و مشكلات آن آوردم. اين كتاب، بحمداللّه ستونى استوار براى اديبان، پشتوانه اى سرشار براى نحويان، مايه بصيرت و بينايى براى خوانندگان، ذخيره اى مناسب براى متعبدان، دليلى محكم براى متكلمان، محدّثان و فقيهان و وسيله اى كارساز براى واعظان اس__ت».

تفاسير جامع (229)

كرد و سرانجام در بغداد مستقر گرديد و به تدريس حديث و فقه و تفسير پرداخت و در همانجا هم آثار خود را در ادب و فق__ه و ح__دي_ث و تفسي_ر تأليف كرد.

تفسير او از مختصرترين تفاسيرى است كه در آن، به لغت و ادب و نقل و نقد آراى ديگران پرداخته شده و به سبك اهل نظر نگاشته شده است. وى در مقدمه تفسير خود مى گويد: «از آنجا كه مفهوم برخى از آيات با تلاوت روشن مى گردد ولى در پاره اى موارد نكات غامض و مشكلى وجود دارد كه جز از دو راه نقل و اجتهاد قابل فهم نيست، بناى اين كتاب را بر تأويل و تفسير نكات غامض و مشكل نهادم و اقوال مفسرين گذشته و حال را در آن گرد آوردم و شرح نمودم و معناهاى احتمالى اى را كه به ذهن خطور مى كرد، آوردم و البته مشخص نمودم كه اين معانى، معانى محتمل آيه است تا نظر من از ميان نظرياتى كه قبلاً گفته شده

(230) سرگذشت تفسير

معل_وم و مشخص گ__ردد و استنباط من از آيات دانسته شود». (1)

ماوردى در اين تفسير از هيچ كوششى براى اعمال رأى و عقيده خود اظهارنظر در شرح معانى آيات البته به روشى كه خرد و انديشه آن را بپسندد دريغ نورزيده است ؛ در حالى كه در نفى روش تفسير به رأى سعى نموده است. وى مى گويد: «برخى از پرهيزكاران كه عمدتا افرادى هستند كه از علم و دانش بهره چندانى ندارند اين حديث (حديث منع از تفسير به رأى) را به ظاهر حمل نموده و از اجتهاد و اِعمال نظر در فهم كلام خدا

_ به رغم وجود شواهد كافى _ امتناع ورزيده اند ؛ مگر اينكه حديث صحيحى در تفسير آيه روايت شده باشد يا نصّ صريحى بر آن باشد. اين رفتار برخلاف دستورى است كه خداوند آشكارا در قرآن بيان كرده و مواضع غامض و مشكل را كه وقوف بر آنها جز از راه مطابقت با كلام و اقوال صحيح و محكم ممكن نيست روشن كرده و مقصد و منظور خود را اظهار كرده و راه عذر را بر بندگانش بسته است و براى آنان راهى براى استنباط كلام خويش گشوده ؛ همان طور كه مى فرمايد: «لَعَلِمَهُ الَّذينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُم». (2) اگر سخن آنان (پرهيزكنندگان از تفسير) صحيح باشد پس كلام خدا، گفتارى نامفهوم است و منظور او در اين آيه نامشخص است ؛ در اين صورت، كلام خدا همچون معمايى است كه احتجاج و استدلال

1- « النُّكَتُ وَ الْعُيُونُ، جلد 1، صفحه 21 » .

2- « 83 / نس____________________________اء » .

تفاسير جامع (231)

در خصوص آن بيهوده است و تنها با وارد شدن نصّ يك حديث در تأويل آيه، ما را از تنزيل آيه بى نياز مى سازد. پناه بر خدا از اينكه ما سخنى در مورد ق__رآن بگ__ويي__م ك__ه ب__اب فه__م آن بست__ه گ__ردد و منج_ر به ترك احتجاج و استدلال به آن گردد» .(1)

البته برخى همين سخن را بر وى اشكال گرفته اند ؛ به گمان آنكه باب اجتهاد در قرآن مسدود است ؛ كه البته اينان به اين آيه توجهى ننموده اند: «اَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرآنَ اَمْ عَلى قُلُوبٍ اَقْفالُها» . (2)

است. نافع و پدرش بديل از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله بودند. نافع در زمان پيامبر به شهادت رسيد و بديل هم در حيات پيامبر از دنيا رفت و برادرش عبداللّه بن بديل هم در ركاب حضرت على عليه السلام در صفين به شهادت رسيد. خانواده وى به سرزمين ايران مهاجرت كردند و در نيشابور ساكن شدند. جدّ وى ابوبكر احمدبن حسين بن احمد خزاعى به رى رفت و در آنجا شهرت يافت. او (ابوبكر احمدبن حسين خزاعى) از شاگردان سيد مرتضى و سيد ابن زهره و شيخ ابوجعفر طوسى به شمار مى رفت__ه است.

ابوالفتوح رازى، دانشمندى بصير و آگاه به احوال راويان و محدثان بود و در سراسر جهان اسلام شهرت داشت و پيشاهنگان

1- « النُّكَ___تُ وَ الْعُيُ__ونُ، جل____د 1، صفح__ه 34 » .

2- « آي__ا ب__ه آي__ات ق__رآن نمى ان_ديشند؟ يا [مگر] بر دلهايشان قف__ل ه__ايى نه__اده ش__ده اس__ت ؟» (24 / محمّ_د) .

3- ش________اداب__ى قل_____ب و اص____ل بهش_____ت .

(232) سرگذشت تفسير

علم و طالبان حديث به محضر وى مى شتافتند و از وى بهره مى بردند. ابن شهر آشوب، شيخ منتجب الدين و چند تن ديگر از علم___اى ب___زرگ از مهمت__ري__ن ش____اگ____ردان او ب__ودن____د.

تفسير كبير معروف به رَوح الْجِنان و رُوحُ الْجَنان(1) از مهمترين تأليفات وى است كه آن را به سبب نياز مردم فارسى زبان ايران، به زبان فارسى نوشته است. اين كتاب به نثرى بليغ و سبكى ادبى و روان تأليف شده است. خود او در مورد علّت تأليف اين تفسير مى گويد كه عده اى از بزرگان اهل علم در شهرش از وى خواستند تفسيرى نزديك به فهم آنان تأليف نمايد كه به آسانى در دسترس مردم باشد و

جامع و شامل و سهل و روان و در خور فهم عامه مردم باشد ؛ بنابراين به خواسته آنان پاسخ گفته و تفسيرى ميانه، نه آنچنان موجز كه مخلّ معنا باشد و نه آنچنان مفصّل كه سبب ملال گردد، تأليف نمود. او مقدمه اى بر تفسير خود نگاشت و در آن از انواع معانى قرآن، انواع آيه و اسماء آنها، معناى سوره و آيه، ثواب تلاوت، تشويق فهم معانى غريب قرآن و معناى تفسير و تأويل سخن گفت.

اين كتاب تفسيرى است نيكو و متين كه نويسنده، در آن، در مورد معضلات و مشكلات آيات به تفصيل سخن گفته و در ضمن رعايت اختصار، درباره هريك شرح و بسط كافى داده و جوانب مختلف آيه را از قبيل ادب، كلام، فقه و غيره بررسى كرده است ؛ كه نش__ان دهن__ده علم و آگاهى گسترده اوست و حقيقتا ح__قّ

1- نام ديگ_ر اين كت__اب روضُ الجِنان و رَوْحُ الجَنان اس__ت (بيستونى) .

تفاسير جامع (233)

مطل__ب را در نه__ايت ايج__از ادا ك__رده است.

اين تفسير موقعيّت والايى در ميان كتب تفسير دارد و بسيارى از تفاسير ديگر، مبانى و اساس مستحكم اين تفسير را مبناى كار خود قرار داده اند و مسائل و مباحث خود را مبتنى بر مباحث حكمت آميز آن ساخته اند ؛ مثلاً شيخ المفسرين امام فخر رازى، «تفسير كبير» خود را براساس تفسير شيخ بزرگوار، ابوالفتوح رازى بنا نموده است. چون خداوند باب مباحث بسيار ارزشمندى را بر وى گشوده است. علامه قاضى نوراللّه شوشترى مى گويد: «اين تفسير از بهترين تفاسير و ناشى از قريحه و استعداد سرشار اين شيخ بزرگوار است و در روانى الفاظ و سلاست عبارات و

ظرافت اسلوب و دقت در گزينش عبارات و معانى، در بين كتب تفسير، بى نظير است و امام فخر رازى هم «تفسير كبير» خود را براساس همين تفسير نهاده و اصل مطالب و جان كلام را از آن گرفته و تشكيكات خود را بر آن افزوده ولى اصل همان است كه مفسر بزرگوار ابوالفتوح انجام داده است». (1)

مابخش هايى از اين دوتفسير را به دقت بررسى كرديم و متوجه شديم كه گفتار قاضى درست است ؛ زيرا اصل مطلب همان بوده كه ابوالفتوح رازى گفته و فخر رازى آن را مورد تحقيق قرار داده و مطالبى فرعى نيز بر آن افزوده است. به عنوان نمونه، در مورد آيه

1- ر.ك: قاضى نوراللّه شوشترى، مجالس المؤمنين، جلد1، صفحه490 .

(234) سرگذشت تفسير

«فَسَجَدُوا اِلاّ اِبْليسَ اَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرين» (1) ابوالفتوح، معتقد است كه ابليس پيوسته كافر بوده است ؛ زيرا مؤمن، كافر نمى شود ؛ چون ايمان سبب استحقاق ثواب دائمى است و كفر هم سبب استحقاق كيفر و عذاب دائمى است و جمع ميان اين دو استحق___اق، ممك___ن نيس___ت. (2)

همين استدلال در «اَلتَّفْسيرَ الْكَبير» اين گونه آمده است: «وجه دوم دربيان اينكه ابليس هميشه كافربوده،سخن اصحاب "مُوافاة"(3) است ؛ ايمان سبب استحقاق ثواب دائم و كفر هم سبب استحقاق عذاب دائم است و جمع ميان ثواب دائم و عذاب دائم ممكن نيست. پس اگر زمانى شخصى مكلف، مؤمن شود و بعد از آن كافر گردد، يا بايد هر دو استحقاق (پاداش و كيفر) با هم باقى بمانند ؛ كه محال است يا اينكه دوّمى، نخستين را زايل سازد ؛ كه اين هم محال است ؛ زيرا اِحباط عمل را باطل

مى دانيم» .(4)

فخر رازى در مورد «وَ كانَ مِنَ الْكافِرينَ» مى گويد: آيا جز ابليس كافرانى بودند تا او يكى از آنان باشد؟ سپس به اين سؤال، ج__واب هايى مى ده__د همگ__ى در سخن__ان اب_والفت__وح هست. (5)

1- « پس بجز ابليس - كه سر باز زد و كبر ورزيد و از كافران شد - [همه[ ب__ه سج__ده درافت__ادن__د» (34 / بق__ره) .

2- ر.ك: تفسي___ر اب____والفت_____وح رازى، جل_____د 1، صفح___ه 138 .

3- يعن__ى هم__ديگ__ر را از بي__ن ب____ردن و مق__اب__ل ه__م ايست__ادن .

4- ر.ك: التفسي_______ر الكبي_______ر، جل_______د 2، صفح_______ه 237 .

5- ر. ك: تفسي_ر اب__والفت__وح رازى، جل__د 1، صفح___ه 139 ، تفسي__ر كبي__ر، جل__د 2، صفح___ه 237 و 238 .

تفاسير جامع (235)

روش وى در تفسير ؛ وى همان روشى را پيموده كه ساير مفسران برگزيده اند. ابتدا سوره و نام هاى آن و فضيلت و ثواب قرائت آن را ذكر مى كند و سپس جمله اى از سوره مى آورد و آن را به فارسى ترجمه مى كند و پس از آن به تفسير سوره مى پردازد ؛ بدين صورت كه نخست لغت، نحو و صرف و سپس قرائت و گاه اسباب نزول و در پايان هم تفسير آن را بيان مى كند. همه اين مراحل به زبان فارسى به سبكى روان و دلپسند انجام گرفته است.

از جمله مهارت هاى وى، احاطه اش به مفردات و اصطلاحات زبان فارسى است كه معادل درستِ مفردات عربى مى باشد ؛ مانند «فُسُوس» به عنوان معادل كلمه «اِسْتِهْزاء»، «ديو» براى كلمه «شيطان» ؛ زيرا شيطان از اَجِنَّه است و جِنّ در فارسى به معناى ديو است ؛ و «پيمان» براى كلمه «ميثاق» و «برفروزد» به عنوان معادل كلمه «اِسْتَوْقَدَ» (1) و «دوزخ»

براى كلمه «جَهَنَّم» (2) و «كارشكسته» به معناى «كاركشته» براى كلمه «ذَلُول» و «خاك باز شياراند» به عنوان معادل «تُثيرُ الاَْرْضَ» (3) و «شكمش بياماسامد» درمقابل «اِنْتَفَخَ بَطْنَهُ» (4) و «خداوندان علم» در برابر «اُولُوالْعِلم» (5) و «همتا» و «انباز» در برابر «شريك» (6) و «ستون چوب دركش گرفت» به معناى «چوب ستون را در بغل گرفت» به عنوان ترجمه

1- تفسي__ر اب__والفت_وح رازى، جل__د 1، صفح___ه 79، 80، 78، 240 .

2- همان، جلد2، صفحه 149 .

3- همان،جلد1، صفحه 225 .

4- همان، جلد 2،صفحه 484 .

5- هم________ان، صفحه 477 .

6- هم________ان، صفحه 240 .

(236) سرگذشت تفسير

عبارت «اِحْتَضَنَّ الشَّى ء» (1) و «ما خواستمانى كه در آن خيرى بودى تا ما نيز به آن خير برسيدمانى» كه يك تعبير فارسى قديمى است (2) و همچنين «و ما را بپاى و گوش نما» در ترجمه كلمه «راعِنا» (3) و «با من بازار مى كنى» به عنوان ترجمه عبارت «اَمْ اِلَىَّ تَشَ___وَّقْتِ» يا «تَسَ___وَّقْت» «ب___ازارگ__رمى مى كن___ى» كه از سخن___ان امي__رم__ؤمن___ان عليه السلام اس___ت. (4)

از امتيازات ديگر اين كتاب اين است كه مؤلف - در آن - هرجا موقعيت و مناسبتى پيش مى آيد فرصت را غنيمت مى شمارد و به وعظ و ارشاد مى پردازد؛ از جمله، هنگام بيان داستان حضرت آدم و توبه وى، مى گويد: خداوند توبه آدم را براى سه چيز كه بايد در هر شخص تائبى باشد پذيرفت كه عبارتند از: حياء، دعا و بكا (گريه). سپس شروع به وعظ و اندرز مى كند.

ساكن شد و به همين علت به رازى شهرت يافت. ظاهرا [در كلام] پيرو مكتب اشعرى و [در فقه] تابع شافعى است و تأليفات ارزشمندى در علوم اسلامى دارد. او بر ادب و كلام و فلسفه و عرفان نيز تسلط داشت. ابن خلكان مى گويد: «آثار وى مفيد و

1- همان، صفحه 241 .

2- همان، صفحه 283 .

3- همان، صفحه 280 .

4- نه____ج الب___لاغ____ه، كلم__ات قص__ار، شم_____اره 77 .

تفاسير جامع (237)

سودمند است و در سرزمين هاى مختلف منتشر شده و از اقبال فراوان برخوردار گشته است و مردم به اين كتاب ها روى آورده و كتاب هاى گذشتگان را كنار گذاشته اند. وفات وى در سال 606 ب______ود».

روش وى در تفسير ؛ ابتدا آيه را ذكر مى كند و پس از آن با اجمال و اختصار درباره آن سخن مى گويد و مسائل آن را بيان مى كند. سپس از نظر قرائت، ادب، فقه، كلام و تفسير آيه بحث مى كند و در نهايت به شيوه اى وافى و كافى مطلب را بيان مى كند. اين روش از بهترين روش هاى تفسيرى است كه در آن، مسائل تفكيك و بحث در مورد هربخش متمركز مى شود و هر مسأله به طور مفصل در جاى خود بيان مى شود ؛ بدون اينكه مباحث به هم بي__امي__زد و به همين جهت خ__وانن__ده را س_رگ_ردان نمى سازد.

اين تفسير، به علت تبحر مؤلف آن در فلسفه و كلام، رنگ كلامى - فلسفى دارد و مؤلف هرجا فرصتى مى يابد، در اين خصوص بدرازا سخن مى گويد و گفتار را در مورد مسائل فلسفى گسترده مى سازد ؛ چنانكه گاهى از محدوده مباحث تفسيرى خارج مى شود و به مباحث كلامى - كه گاهى بيهوده و بى فايده

هم هست - مى پردازد.

حال، اين سؤال مطرح است كه آيا فخر رازى، خود، تفسيرش را به اتمام رساند يا چنانكه گفته اند، آن را ناقص رها كرد تا شاگردان و ف__رزن__دانش ب__ه تكمي__ل آن بپ__ردازند ؟

ابن خَلَّكان مى گويد: «وى تأليفات مفيدى در علوم مختلف دارد ؛ از جمله تفسير قرآن كه در آن، همه گونه مطالب مربوط به تفسير

(238) سرگذشت تفسير

را گرد آورده ؛ و اين تفسير، واقعا كتابى عظيم است ولى [او] آن را كامل نكرد». (1) ابن حَجَر مى گويد: «كسى كه تفسير فخر رازى را كامل كرد، احمدبن محمدبن ابى حزم نجم الدين مخزومى قمولى (متوفاى 727) بود كه مصرى است». (2) حاجى خليفه مى گويد: «شيخ نجم الدين احمدبن محمد قَمُولِىّ، تكمله اى بر تفسير فخررازى نوشت. و قاضى القضاة، شهاب الدين احمدبن خليل خويى دمشقى آن را كامل كرد. وى در سال 639 درگذشت». (3) ابن اَبى اُصَيْبِعَة (متوفاى 668) در شرح زندگى احمدبن خليل خويى مى گ__وي__د: «از جمل__ه آث__ار شم__س ال__دّي__ن خ__وي__ى، تتمه تفسي__ر ق__رآنِ ابن خطي_ب (فخر رازى) است». (4)

اما اينكه فخر رازى تفسير خود را تا كجا رساند كه ادامه اش را به ديگران واگذاشت، به شدت مورد اختلاف است.

ذهب___ى مى گ___وي___د: در «پ__اورق__ى كت___اب "كَشْفُ الظُّنون" اي__ن مطل__ب را ي__افتي__م ؛ آنچ__ه م__ن به خ__ط سي__د مرتضى - به نقل از "شرح شفا" از شهاب الدين - ديدم اين بود كه فخر رازى ب____ه س____وره انبي____اء رسي_____ده ب_____ود». (5)

1- وَفي__اتُ الاَْعْي___انِ، جل__د 4، صفح__ه 249، شم__اره ت_رجمه 600 .

2- اَل__دُّرَرُ الْك__امِنَةُ فى اَعْيانِ الْمِائَةِ الثّامِنَةِ، جلد 1، صفحه 304. (اَلتَّفْسيرُ وَ الْمُفَسِّرُونَ، جلد1، صفحه 291) .

3- كش_ف الظن_ون، جل_د 2،

صفحه 1756 .

4- عُيُ__ونُ الاَْنْب__اءِ، جل__د 2، صفحه 171 .

5- التَّفْسيرُوَالْمُفَسِّرُونَ، جلد1، صفحه 292 .

تفاسير جامع (239)

بنابر آنچه گفته شد امام فخر رازى، تفسيرش را به نصف هم نرسانده است و اين چيزى است كه تصديق آن ممكن نيست ؛ بلكه بايد گفت با توجه به وحدت اسلوب و سبك بيان و قلم در اين تفسير، وى توانسته است تفسير خود را - تا آخرين سوره قرآن - به پايان برساند. البته شواهد فراوان ديگرى هم دالّ بر اين كه رازى تفسيرش را كامل كرد هست ؛ ولى پس از او تعليقات و اضافاتى به آن ملح__ق و در نسخ__ه بردارى ها بعدى به متن اصلى اضافه ش_ده اس__ت .

شاهد بر اين مدعا آنكه فخر رازى در تفسير آيه 22 از سوره زمر (س__وره 39 ق__رآن، اگر س__وره انبي__اء را سوره 21 بدانيم)

يعنى آيه «اَفَمَنْ شَرَحَ اللّهُ صَدْرَهُ لِلاِْسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ »(1) مى گويد: «بدان كه ما هنگام تفسير سوره انعام، در تفسير آيه «فَمَنْ يُرِدِ اللّهُ اَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلاِْسْلمِ» (2) در مورد شرح صدر و هدايت توضيحات لازم را داديم».(3) چنين عبارتهايى در ج___زء آخ_____ر تفسي__ر وى ف____راوان است.

عنايت وى به اهل بيت ؛ فخر رازى به اهل بيت پيامبر عنايت خاصى دارد و با اكرام و تعظيم زيادى از آنان ياد مى كند و شأن و منزلت آنان را عظيم مى شمرد ؛ كه نشان دهنده محبت استوار و محكم وى نسبت به خاندان پاك پيامبر - كه عِدل و همتاى قرآن كريمند - مى باشد. هنگام سخن در مورد جهر به بسم اللّه (بلند

1- 22 /

زمر .

2- 125 / انعام .

3- تفسي__ر كبي__ر، جل__د 26، صفح_ه 265 و 266 .

(240) سرگذشت تفسير

گفتن بسم اللّه الرحمن الرحيم) مى گويد: «به تواتر به ما رسيده است كه على بن ابيطالب بسم اللّه را بلند مى گفت و هركس كه در دينش از على بن ابيطالب پيروى كند مسلما هدايت شده است و دليل آن، اين حديث پيامبر است كه فرمود: «اَللّهُمَّ اَدِرِ الْحَقَّ مَعَ عَلِىِّ حَيْثُ دارَ». سپس در مورد ترجيح نظريه وجوب جهر مى گويد: - و مستند اين نظريه، گفتار على عليه السلام ... و عمل و روش على بن ابيطالب در برابر ماست و كسى كه در دينش او را به عنوان امام و پيشواى خويش برگزيند بر دستاويز محكمى - در دين - چن__گ زده اس__ت». (1)

از جمله عادت هاى وى، درود فرستادن بر آل پيامبر و ائمه اطهار است ؛ همانند درود فرستادن بر شخص پيامبر اكرم. او هنگامى كه از امام صادق عليه السلام ياد مى كند، اولاً از او با لقب «صادق» ياد مى كند و ديگر آنكه عبارت «عليه السلام» را بعد از نام وى مى آورد.درتفسيركلمه «نعيم» مى گويد: «جعفربن محمدصادق عليه السلام مى فرمايد: "النعيم" به معناى معرفت و مشاهده و "جحيم" به معناى ظلم__ت ه__ا و ت__اريك__ى ه__اى شه___وات اس__ت». (2)

در بسيارى از عباراتش بعد از نام پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام به طور مساوى، عبارت «عليه السلام» را مى آورد. براى نمونه مى توان به تفسير وى از سوره «نصر» مراجعه كرد. (3) وى همچنين از امامان اهل بيت با احترام و اكرام زياد ياد مى كند ؛ مثلاً هنگامى كه در مورد كثرت ذريه پيامبر در تفسير سوره كوثر بحث

1- همان، تفسير سوره فاتحه، جلد 1،

صفحه 207 - 204 .

2- هم_ان، جلد 31، صفحه 85 .

3- همان، جلد 32، صفحه 153 .

تفاسير جامع (241)

مى كند مى گويد: «نگاه كن و ببين كه در بين آنان چقدر علماى برجسته اى همانند باقر و صادق و كاظم و رضا عليهم السلام و نفس زكيه و جُز ايشان وجود دارد»؛ (1) چيزى كه جلب توجه مى نمايد اين است كه وى فقط بعد از نام ائم__ه، عب__ارت «عليهم السلام» را به كار مى برد ك__ه ب__وضوح، بر ميزان احت_رام والاى وى نسبت به خ__ان_____دان نب__وّت دلال__ت دارد .

اما آنچه در حمله او بر شيعه و يا توصيف آنان به «روافض» (2) در اين كتاب ديده مى شود احتمالاً كار نسخه برداران بوده ؛ زيرا اين گونه سخنان، شايسته چنين نويسنده فرزانه و علامه گرانقدرى، نيست و به هيچ شخص و گروهى اهانت نمى ورزد. وى هنگام تفسير آيه «مودّه» به نقل از صاحب «كشّاف» اين حديث معروف را مى آورد: «مَن ماتَ عَلى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ماتَ شَهيدا، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ماتَ مَغْفُورا لَهُ، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ماتَ تائِبا، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ماتَ مُؤْمِنا مُسْتَكْمِلَ الاْيمانِ، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلى بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ جاءَ يَوْمَ الْقِيامَةِ مَكْتُوبا بَيْنَ عَيْنَيْهِ ؛ آيِسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ». (3) سپس

1- هم_______ان، صفح_________ه 124 .

2- همان، جلد 12، صفحه 21 و 29 .

3- «هركه باحبّ آل محمّدبميرد، شهيداست و هركه باحبّ آل محمّد بميرد هنگام مرگ گناهانش آمرزيده شده و هركه با حبّ آل محمّد بميردتوبه اش پذيرفته شده و هركه با حبّ آل محمّدبميردمؤمن ودرحالت كمال ايمان مرده و هركس با بغض آل محمّدبميرد

در روزقيامت درحالى محشور مى شود كه بين دو چشمش نوشته شده است: اين شخص از رحمت خدا مأيوس است».

(242) سرگذشت تفسير

مى گويد: «و من مى گويم: آل محمد كسانى هستند كه نسبتشان به او (محمد) برسد و هركس نسبتش به او بيشتر و شديدتر باشد جزو آل محمد به حساب مى آيد و بدون شك فاطمه و على و حسن و حسين، وابستگى و تعلقشان به پيامبر از همه بيشتر بوده و اين مسأله از نظر نقل متواتر هم كاملاً مشخص است. پس روشن است كه آل، همانان هستند. در اينكه مقصود از «آل محمد» همان نزديكان و خويشاوندان هستند يا منظور امت اوست، اختلاف است. پس اگر آن را به معناى قرابت و خويشاوندى بگيريم، اهل بيت او آل اويند و اگر به معناى امتى كه دعوت او را پذيرفته اند بگيريم بازهم آنان آل اويند ؛ زيرا سرآمد پذيرفتگانند. پس به هر تقدير، آنان آل محمّدند. اما در اينكه كسانى جز آنان نيز جزو آل هستند يا نه جاى اختلاف است!» مى گويد: «صاحب كشّاف روايت كرده است: هنگامى كه اين آيه نازل شد، پرسيدند: يا رسول اللّه خويشاوندان تو چه كسانى هستند كه مودّت آنان بر ما واجب شده است؟ فرمود: على و فاطمه و پسرانشان. پس ثابت شد كه اين چهارنفر خويشاوندان پيامبرند و در اين صورت بايد مورد تعظيم و تكريم و مودت ويژه قرار گيرند. دلايلى نيز در تأييد اين مطلب وج_____ود دارد:

نخست، اين آيه شريفه كه مى فرمايد: «اِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى»(1) و وجه استدلال مربوط به آن در گفتار قبلى بيان شد.

دوم اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله بدون شك فاطمه عليهاالسلام را دوست مى داشت

1- 23 /

شورى .

تفاسير جامع (243)

و فرموده بود: «فاطِمَةُ بِضْعَةٌ مِنّى يُؤْذينى ما يُؤْذيها» ؛ (1) و - طبق نقل متواتر - على و حسن و حسين را هم دوست مى داشت. پس بر همه امت واجب است كه در دوست داشتن آنان همانند پيامبر عمل كنند ؛ به دليل آيات ذيل: «وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»(2) و «فَلْيَحْذَرِ الَّذينَ يُخالِف__ُونَ عَ__نْ اَمْ__رِهِ»(3) و «قُ__لْ اِنْ كُنْتُ__مْ تُحِبُّ__ونَ اللّهَ فَاتَّبِعُ__ونى يُحْبِبْكُ__مُ اللّهُ»(4) و «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فى رَسُ__ولِ اللّ__هِ اُسْ__وَةٌ حَسَنَةٌ» (5).

سوم اينكه دعا كردن براى «آل» مقام بزرگى است و به همين علت دعا براى آنان را در خاتمه تشهد نماز قرار داده است كه: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ مُحَمَّدا وَ آلَ مُحَمَّدِ» و اين تعظيم و گراميداشت در حق هيچكس جز آل محمد وجود ندارد و همه اين ها دليل آن است كه حبّ آل محمد فريضه است.

ابن حجر عسقلانى از ابن خليل سكونى با ذكر سند از ابن طباخ نقل مى كند كه: «فخر رازى شيعى بوده و محبت اهل بيت را مانند شيعيان بر محبت ديگران مقدم مى داشته و حتى در بعضى از نوشته هايش گفته است كه: على عليه السلام برخلاف ديگران، شخصى

1- «ف__اطم__ه پ_اره تن من است و هركس او را بيازارد مرا آزرده است» .

2- «و از او پي____روى كني___د ت__ا ه__دايت ش__وي__د» 158 / اع__راف .

3- «و بايد كس_انى ك_ه با فرمان وى مخالفت مى كنند بترسند» 63 / نور .

4- «اى پيامبر بگو: اگر خدا را دوست مى داريد از من پيروى كنيد تا خدا شما را دوست بدارد» 31 / آل عمران .

5- «و به تحقيق پي_امب__ر براى شما

الگوى نيكويى است» 21 / احزاب .

(244) سرگذشت تفسير

شجاع بود». (1)

طوفى مى گويد: «او شبهات مخالفانِ مذهب را در نهايت قوّت و تحقيق مى آورد و سپس با نيرنگ، به پيروى از مذهب اهل سنّت تظاهر مى كند. بعضى از مردم به همين سبب وى را متهم مى سازند و به وى نسبت مى دهند كه او با اين روش اعتقادات خود را يارى مى دهد ولى به آن تصريح نمى كند». (2)

قب___ر او در شه___ر ه__رات مى ب__اش__د. (3)

امامُ الْمُشَكِّكين ؛ از جمله ويژگى هاى امام فخر رازى اين است كه به مسائل مختلفِ ادب و كلام و فلسفه و اصول وارد مى شود و از آن خارج نمى شود مگر آنكه انبوهى از شك و ابهام را در مورد آن مسأله بر جاى مى گذارد كه چه بسا منشأ ايجاد اشكال يا اشكالات فراوانى مى گردد ؛ ولى به اين اشكالات جز جواب هاى ضعيف و سست نمى دهد و خواننده را در حيرت و سرگردانى رها مى كند. آيا شخصى همچون فخر رازى از جواب به اين مسائل عاجز و ناتوان است و يا اينكه از روى عمد به اين كار دست م__ى زن______د؟!

1- لس__انُ المي___زان، جل____د 4، صفح_____ه 429 .

2- طُوفِىّ، اَلاِْكْسيرُ فى عِلْمِ التَّفْسيرِ، صفحه 26. لسان الميزان، جلد 4، صفح____ه 428 .

3- ر.ك: رساله مختصر «توضيحُ المقاصد»، صفحه 25 كه ضمن مجموعه اى به نام «اَلْمَجْموعَةُ النَّفيسه» چاپ شده و نيز همان كتاب، انتش__ارات كت__ابخ__انه م___رعش_ى، صفح__ه 537 .

تفاسير جامع (245)

معروف است كه رازى در اصول عقايد، اشعرى مذهب است و به جبر اعتقاد داشته ؛ ولى هنگام پرداختن به مسائل كلامى نظ__ري_ات مذاهب مخالف اشعرى را بيان مى كند ؛ چنانكه گاهى

منجر ب__ه تضعي_ف مذهب اشعرى مى گردد.

مباحث بيهوده ؛ گاه در اين تفسير عظيم و ارزشمند، مباحث بيهوده اى مشاهده مى شود كه در زندگى بشرى جايى ندارد و از لحاظ علمى و عملى نيز هيچگونه فايده اى ندارد ؛ اما فخر رازى به آنها پرداخته است كه گمان مى كنم جنبه تفريح و تفنّن داشته است. البته اين مباحث، از آن مجادلات طولانى و بيهوده اى كه وى صفحات زيادى از تفسير خود را با آنها ضايع نموده و مسلما ذكر نكردن آنها بهتر و شايسته تر بوده جداست.

از جمله اين مباحث، مسأله ششم است درباره اينكه آسمان برتر است يا زمين؟ كه پس از آن نيز براى تفصيل و ترجيح هرك__دام وج__وهى را ذك_ر نم_وده است. (1)

همچنين در تفسير «اَلسَّماءَ بِناءٍ» (2) در مسأله دوم كه فضايل پنجگانه اى را براى آسمان برمى شمارد، در مسأله سوم هم به بيان فضايل آسمان از جمله وجود خورشيد و ماه و ستارگان در آن مى پ__ردازد و ب__راى هرك_دام وج__وه_ى را بي__ان مى كن__د. (3)

با اين گونه مسائل بى ارزش صفحات زيادى از تفسير خود را

1- تفسيركبير، جلد 2، صفحه 105 و 106 درتفسير آيه 22 سوره بقره .

2- 22 / بقره .

3- تفسي_ر كبي_ر، جل_د 2، صفحه 109 - 106 .

(246) سرگذشت تفسير

پر مى كند كه بر فراغت بال و رفاه حال اين مفسر بزرگ دلالت دارد.

گاهى هم به اين مسائل جواب هايى مى دهد كه بيشتر شبيه به شوخى است تا جدّى ؛ كه با مقام علمى والاى او سازگار نيست ؛ مثلاً در ذيل آيه «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذى اُنْزِلَ فيهِ الْقُرْاآنُ» (1) مى كوشد ن__زول دفع__ى (يكب___اره) ق___رآن را در م__اه رمضان - در شب

قدر - ب__ر آسم__ان دني__ا و سپس ن__زول ت__دريج__ى آن را بر زمي__ن ت__وجي__ه كن__د. مى گويد: «اين كار بر اساس مصلحتى بود كه خداوند مى دانست ؛ ي__ا ب__ه خ__اط__ر فرشتگانى بود كه ساكنان آسمان دنيايند يا اينكه مصلحت بود پيامبر وحى را از نزديك ترين محل دريافت كند و يا اينكه به خاطر جبرائيل بود كه م__أم__ور فرود آوردن و ابلاغ آن بود».(2)

هم متذكر مى شود و به ذكر قرائت هاى مختلف و لغت و اعراب مى پردازد و گاهى هم در صورت لزوم اقوال و آراء مفسران و علماى گذشته و معاصر را نقل مى كند.

همچنين سعى كرده كه از ذكر اسرائيليات خوددارى ورزد و تا ح__دّ ت__وان ه_م از اي_ن مسأله پرهيز نموده است.

قاريان معروف نقل شده و نكات شاذى را ك__ه از ق___اري___ان معتب____ر رواي__ت گشت__ه، روش__ن كن__د».

در پايان تفسير مى گويد: «نگارش اين كتاب كه شامل نوادر اقوال خردمندان و برگزيده سخنان بزرگان و چكيده نظريات علماى امت در تفسير ق__رآن و فه__م مع_انى آن و كش__ف و ت__وضي__ح واژه ه__اى مشكل آن است، با اختص__ار و به دور از اخ__لال و خالى از اِض__لال ب__ه پ_اي_ان رسي___د».

و از اين رو، در اين خصوص رساله مخصوصى نگاشته و جهات ضعف آن را برشمرده است ؛ و در عين حال نتوانسته كاملاً خود را از چنگال اسرائيليات برهاند ؛ مثلاً در داستان داوود و اوريا، خرافاتى را كه در اين مورد حكايت شده است نقل مى نمايد. او گمان مى كند كه در

(250) سرگذشت تفسير

شريعت داوود آن كار جايز بود (1) و بدين ترتيب بدون هيچ دليلى آن را ت__وجي___ه مى كند. وى اشع_رى مسلك بود و آيات را در سايه همان مكتب تفسي_ر مى كرد.

به طور گسترده بيان مى كند و آراى فقها و مناقشات و مجادلات آنان را يادآور مى شود ؛ چنانكه كتاب را از حالت كتاب تفسير به كتاب فقه تبديل مى كند. در مسائل ك___لامى ه__م سخ__ن را ب__ه درازا مى كش__اند و از تعصّ_ب در اين مب__احث خ__وددارى نمى كن__د.

علاوه بر اين، از تفسير رمزى و عرفانى نيز چشم نمى پوشد و پس از تفسير ظاهرى آيات، در حدّ توان به آن مى پردازد و در اين مورد از تفسيرهاى نيشابورى، قشيرى، ابن عربى و جز آنها بهره مى گيرد ؛ و گ__اهى هم در وادى خي__ال و وه_م سرگردان مى ماند.

وَعَدَ وَفى».

شيخ بزرگوار، علامه بلاغى علاوه بر زبان عربى، با زبان هاى عبرى، انگليسى، و فارسى به خوبى آشنا بود و اين آشنايى، وى را در مراجعه به مهمترين منابع تحقيق درباره اديان گذشته و شناخت اصول مبانى آنها كمك كرد ؛ چنانكه تأليفات وى در اين زمين__ه (ادي__ان كه__ن) اس_اسى محك__م و پ__اي__ه اى استوار دارد.

1- «و كسانى را كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند در باغ هايى داخل مى كنيم كه از زير درختان آنها نهرها روان است و آنان تا ابد در آن جاويدانند و براى آنان در آنجا همسرانى پاكيزه است و ما آنان را در سايه اى پايدار وارد مى كنيم» 57 / نساء . ولى ذهبى به اين مفسر عاليقدر اهانت نموده است ؛ كه نشان دهنده تباهى درونى وى است. وى بى پروا مى گويد: «تفسير بلاغى با اين آيه ختم مى شود: "اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا بِاياتِنا سَوْفَ نُصْليهِمْ نارا..." 56 / نساء. ر.ك: التفسير المفسرون، جلد 2، صفحه 44. شايد دست سرنوشت بلاى خود را بر او (ذهبى) نازل كرد ؛ زيرا در سال 1977 م به بدترين وضعى به قتل رسيد و نتيجه گستاخى خود به بندگان صالحى از قبيل بلاغى - كه تمام زندگيش در دفاع از حريم اسلام گذشت - را ديد. به هر حال بلاغى به خاطر خدا كار كرد و مصداق اين آيه قرآن بود كه مى فرمايد: "فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ اَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكينَ. اِنّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئينَ ؛ پس آنچه را بدان مأمورى آشكار كن و از مشركان روى برتاب ؛ كه ما [شرّ]ريشخندكنندگان را از تو برطرف خواهيم كرد» 94 و 95 / حجر .

تفاسير جامع (253)

روش وى در

تفسي__ر، صبغ__ه ادب__ى و ك__لامى ب_رجست__ه اى دارد كه نظي__ر آن كمت__ر ي__افت مى ش_ود. خ__دايش رحم__ت كند.

كوتاه ديگ__رى نيز هست كه مستقلّ يا گزيده تفاسير ديگ__رانن__د ؛ م__انن_د:

6(1) _ «اَلتَّسْهيل لِعُلومِ التَّنزيل» ؛ نوشته ابوالقاسم محمدبن احمدبن محمد (ابن جُزَىّ) كلبى غَرَناطِىّ (متوفاى 741) از مشاهير علماى آن ديار كه در فنون مختلف فقه و حديث و تفسير تأليفات ارزنده اى دارد و اين تفسير موجز، نمونه آن است. مؤلف، رغبت فراوانى به جهاد داشت و در همين راه، در واقعه «طريف» - نزديك «جَبَ__لُ الطّ___ارق» - ب__ه شه___ادت رسي___د. رحم___ة اللّه علي___ه .

اَلتَّسْهيل، تفسيرى موجز است ولى در آن، همراه با ايجاز، رعايت ايفاء نيز شده است ؛ نسبتا جامع و كامل است و شامل ايضاح مشكلات و حلّ مبهمات و شرح بسيارى از اقوال و آراء گ__ذشتگ__ان، در ق__البى فش__رده و كوتاه و وافى به مطل_ب است .

وى، در مقدمه اين كتاب مى گويد: «اين كتاب را در تفسير قرآن و تبيين ابعاد مختلف آن نگاشتم و راه ميانه و نافعى را انتخاب ك__ردم ؛ آن را ك__وت__اه ولى جامع نوشتم و هدفم چهار چيز بود :

1 - فراهم آوردن انب_وهى از علم در حجمى اندك ؛

2 - باين نكات شگفت انگي_ز و ف_واي_د تعجب آميز ؛

3 - ت__وضي____ح مشك___لات و تبيي__ن مبهم__ات ؛

4 - بررسى و نق_د آراء مفسّران و تعيين رأى برتر.

تفاسير كوتاه (255)

مؤلف، مقدمه كوتاهى بر تفسيرش نوشته كه حاوى مطالب گوناگون متعلق به شناخت قرآن است در ده باب ؛ و در آن، مطالب فراوان و ارزنده اى ارائه كرده است كه بيشتر به تلخيص مقدمه ابن عطيه در تفسي___ر «المح___رر ال__وجي__ز» مى م__ان__د ؛ زيرا مؤلف در اين تفسير، بر تفسي__ر ابن عطي__ه و زمخش__رى و

ديگ__ر تفاسير ادبى - لغوى تكيه كرده است. روى هم رفته، تفسيرى جامع، ك__امل و ارزشمن__د اس__ت و براى تسهيل بيشتر، در كنار متن قرآن به چاپ رسيده است.

7(2) _ «تفسير جَلالَيْن» ؛ دو تن از عالمان بزرگ، به نوشتن اين تفسير همّت گماشته اند: جلال الدين محلّى و جلال الدين سيوطى ؛ و بدين جهت، «جلالين» نام گرفته است. نخست جلال الدين محلّى - كه از دانشمندان بنام عصر خويش بود - از ابتداى سوره كهف تا پايان قرآن را نوشت و سپس به تفسير سوره حمد پرداخت و با پايان يافتن تفسير اين سوره، در سال 864 بدرود حيات گفت ؛ آنگاه جلال الدين سيوطى (متوفاى 911) از سوره بقره تا پايان سوره اسراء و سپس، سراسر قرآن را تفسير كرد و به آن افزود و آن را كامل نمود ؛ ولى براى رعايت حق مفسّر پيشين، تفسير سوره حمد را در پايان تفسير آورد. جالب آنكه جلال الدين سيوطى، با قلمى اين تفسير را تكميل نمود كه تفاوتى با قلم پيشين ن__دارد و م__راجع__ه كنن__ده، ح__سّ نمى كن__د كه اين تفسي__ر، با قلم دو ت__ن ن_وشت__ه ش______ده اس__ت.

شيوه سيوطى و شيوه محلّى در ايجاز و ايفاء مطالب، استناد به فهم ظاهر قرآن و آراء برتر سلف، بيان اِعراب و تا حدودى قرائات

(256) سرگذشت تفسير

و تبيين برخى نكات يكى است ؛ و كمتر مى توان پى برد كه اين تفسير، اثر دو كس است ؛ مگر در مواردى اندك كه از شمار انگشتان دست تجاوز نمى كند.

اين تفسير كوتاه، به سبب جامعيّت و كمال مطالب، همواره شه___ره آف__اق و م__ورد عن__ايت همگ__ان ب__وده

است و مك__ررا ب__ه چ__اپ رسيده و مى رسد .

8(3) _ «اَلْوَجيزُ فى تَفْسيرِ الْقُرآنِ الْعزيز» ؛ نوشته استاد محمدعلى دخيل كه از داعيان جنبش دينى و حركت اسلامى در عصر حاضر به شمار مى رود و در اين راه با ترتيب اسلامى و ريشه دار نسل جديد، حركت خود را آغاز كرد و نوشته هايش پيرامون همين محور است ؛ مانند: «ثَوابُ الاَْعْمالِ وَ عِقابِها»، «علىٌّ فِى الْقُرآن»، «دِراساتٌ فِى الْقُرآنِ الْكَريم»، «قِصَصُ الْقُرآنِ الْكَريم» و «اَلْمُصْحَفُ الْمُفَسِّرُ، اَلْوَجيزُ» كه تفسير موردبحث ماست. پايان تأليف آن، سال 1405 بودودرسال 1406دريك جلدبزرگ رحلى ودر 829 صفحه به چاپ رسيد.

تفسيرى است موجز و جامع كه صبغه تربيتى به خود گرفته است. در تدوين اين تفسير، از متن تفسير طبرسى با رعايت اختصار بهره گرفته شده است ؛ اين تفسير تنها به تبيين مواضع ابهام پرداخته و گاه به لغت و احاديث وارده از پيامبر و ائمه معصومين استناد جسته و ديدگاه هاى مذهب اماميّه را با كمال ظرافت و دقّت بيان كرده است. در پايان كتاب هم، درباره عقايد، اخلاق و قصص، مانند تفسير موضوعى سخن گفته شده و نيز به برخى از آيات علمى اشاره شده است. روى هم تفسيرى است نافع و مفي__د و ب__راى نس__ل ج__وان، ك__ارس__از و ارزن___ده اس__ت.

تفاسير كوتاه (257)

بخواهند تفاسيرشان را به آن سو هدايت كنند. مفسرى كه در علم كلام تخصّص دارد، در بُعد كلامىِ تفسير برازنده تر جلوه مى كند ؛ حكمت حكيم و فقاهت فقيه و صبغه ادبى اديب نيز همين گونه، در تفسي__ر نم____ودار مى ش__ود.

تفاسير ادبى اى كه ياد مى كنيم همين جهت را دارند و نويسندگان اين تفاسير، چون جنبه ادبيشان نيرومندترين جنبه آنان بوده، تفاسيرشان صبغه ادبى به خود گرفته است ؛ وگرنه به موازات ديگر معارف و علومى كه با آنها آشنا بوده اند، جوانب ديگرى نيز در تفاسيرشان مطرح شده و چه بسا آنها را بسيار نيرومند و قوى و عميق هم مطرح كرده باشند ؛ مانند زمخشرى در «تفسير كشّاف» كه در كنار جنبه هاى ادبى (نحو و بلاغت)، در مسائل كلامى نيز به گونه اى گسترده و عميق وارد شده است. همچنين ابوحيان اندلسى و ديگر برجستگان عالم ادب كه در اينجا به برخى از آنها اشاره مى شود:

(258) سرگذشت تفسير

دست بوده است ؛ بر لغت و اشعار و نيز علوم بلاغت و بيان و نحو اِعراب تسلطى كامل داشته است ؛ اين برجستگى و نبوغ علمى - ادبىِ مؤلف سبب شد تا او بر تفاسير كشاف، جامه اى زيبا بپوشاند ؛ چنانكه ديده دانشمندان به آن خيره شد و مفسران دلبسته آن گشتند و هم از اين روى، بسيارى از بزرگان و ف__رهيختگ__ان ادب و تفسي_ر و ك_لام، زب_ان به مدح آن گشوده اند.

با اين تفاوت كه اصحاب مكتب اشعرى، به دو دليل زبان نقد و ايراد بر او گشودند. يكى آنكه وى آشكارا التزام خويش را به مكتب اعتزال ابراز داشت و ديگر آنكه، بسيارى از آيات قرآن را كه با دلايل عقلى ناسازگار است تأويل كرده است.

به راستى نگاه زمخشرى در دلالت آيات كريمه قرآن، نگاهى است ادبى و دقيق و فهم او از معانى آيات نيز فهمى است ژرف و عميق كه از هيچ مكتب كلامى خاصّ تأثير نپذيرفته است.

تفاسير ادبى (259)

زمخشرى - چنانكه او را متهم كرده اند - از منظر مكتب اعتزال به آيات قرآن نمى نگرد ؛ بلكه نگاه او به قرآن، نگاه انسانى است آزاده، خردمند و فرهيخته كه آيات قرآن را آميخته با ذوق اصيل عربى تفسير و تحليل مى كند و اين هم___ان نكت__ه اى است كه پي__روان مكت_ب اشع__رى از آن پ___روا دارن___د.

به عنوان نمونه، در تفسير آيه «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ. اِلى رَبِّها ناظِرَةٌ» (1) مى گويد: «وجه، عبارت است از جمله وجودى شى ء و «ناضرة» از ريشه «نضرة» به معناى شادابى و درخشندگى از برخورد با نعمت ؛ «اِلى رَبِّها ناظِرَةٌ» يعنى تنها به خدايشان مى نگرند نه به غيراو

واين،به جهت تقديم مفعول است ؛ چنانكه در اين آيات: «اِلى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ».(2) «اِلىرَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَساقُ».(3) «اِلَى اللّهِ تَصيرُ الاُْمُورُ».(4) «وَ اِلَى اللّهِ الْمَصيرُ» .(5) «وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ». (6) «عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ اِلَيْ_هِ اُني__بُ» (7) ني__ز آم__ده است .

پيداست كه ايشان به چيزهايى مى نگرند كه از شمار بيرون است و در جمعى كه تمام خلق در آن گرد آورده اند، در آن روز مؤمنان نظاره گرند ؛ زيرا ايشان پناه يافتگانى هستند كه نه ترسى بر آنان چيره است و نه اندوهى ؛ در نتيجه، اختصاص يافتن نگاه آنان به خدا - اگر مقصود، نظاره به ذات حق باشد - هر آينه محال

1- 22 و 23 / قيامت .

2- 12 / قيامت .

3- 30 / قي______ام_ت .

4- 53 / شورى .

5- 28 / آل عم____ران، 42 / ن____ور، 18 / ف___اط__ر .

6- 245 / بق_______ره .

7- 10 / شورى .

(260) سرگذشت تفسير

است ؛ پس بايد مفهومى قابل اختصاص داشته باشد ؛ و معنايى كه با آن سازگار است همان است كه معمولاً مى گويند: «انا الى فلان ناظر ما يصنع بى؛ من به فلانى مى نگرم تا با من چه مى كند» كه در اينجا معناى توقّع و چشمداشت مى دهد.

اين تحقيق زيبا حاكى از ذوق سرشار و قريحه نيرومند علاّمه اى اديب و فرهيخته، همچون زمخشرى است. اما كج انديشان، اين بيان روشن و كامل را برنتافته و با اين گمان كه او با اهل سنّت به مخالفت برخاسته و قرآن را طبق مذهب معتزله ت__أويل كرده است سخت بر او تاخته اند.

كاربرد تأويل و تمثيل در تفسير زمخشرى ؛ او همچنين در تفسيرش بر انواعى از تأويل و مجاز و تمثيل تكيه كرده و آنچه

را كه در ظاهر با عقل يا اصول برگرفته شده از شرع منافات داشته باشد ؛ به نحوى بر تمثيل و استعاره و مجاز حمل كرده است و اين امرى است كه موجب گرديده تا اهل سنّت و جماعت به دليل تصرف او در ظاهر آيات بر او خرده بگيرند و با او به ستيز ب_رخي_زن_د ؛ مث_لاً در تفسير آيه «اِنّا عَرَضْنَا الاَْمانَةَ» (1) مى گويد: «مراد از امانت، طاعت است ؛ از اين رو، آن را بزرگ و والا شمرده است ؛ و در آن، دو نكته نهفته است: نخست آنكه اجرام آسمان و زمين و كوه ها، چنانكه شايسته آنهاست مطيع امر خداوند متعالند ؛ اطاعتى كه شايسته آنها و مقام آنهاست ؛ به گونه اى كه هيچ مانعى در سر راه اراده و مشيّت الهى نسبت به خلق و ايجاد و تكوين

1- 72 / احزاب .

تفاسير ادبى (261)

مخلوقات در اشكال و هيئت هاى مختلف و متنوع وجود ندارد ؛ همان گونه كه فرموده است: «قالَتا اَتَيْنا طائِعينَ» (1). اما وضعيت انسان در طاعاتى كه از او صحيح است و شايسته اوست ؛ او در مقام طاعت از اوامر و نواهى الهى است و حيوان عاقلى است كه سزاوار تكليف است ؛ همانند حالت جمادات در آنچه از طاعت و انقي_اد و ك_رنش نم_ودن س__زاوار آنه_است.

مقصود از امانت، طاعت است ؛ زيرا لازمه وجود و هستى، طاعت است ؛ همان طور كه امانتدارى مستلزم بازگرداندن مورد امانت است ؛ و عرضه آن بر جمادات و امتناع و گردن ننهادن آنها مجاز است ؛ اما حمل امانت چنان است كه مى گويى: فلانى حامل امانت است و آن را

برعهده گرفته است و مقصود تو از اين سخن آن است كه فلانى تا از عهده آن امانت برنيايد و آن را به صاحبش بازنگرداند ؛ ذمّه اش فارغ نخواهد شد ؛ زيرا امانت، در حقيقت مانند كسى است كه بر گرده امانت نگه دار سوار شده است ؛ چنانكه گفته مى شود: ق__رض ها ب_ر او سوار گشتند.

دوم اينكه: آن چه انسان بدان مكلّف شده است، نشانه بزرگى و والايى اوست ؛ زيرا در حقيقت، اين امانت در بزرگترين، قوى ترين و محكم ترين مخلوق الهى - از ميان اجرام - عرضه شد تا بار امانت الهى را بر دوش كش__د و اي__ن ارزش را وي___ژه خود سازد ؛ اما از اينكه به تنهايى آن را حم__ل كند س__رب__از زد و هراسان گشت ؛ ولى انسان - با تمام ضعف و سست__ى بنيان - آن را

1- «آن دو گفتند: فرمانپذير آمديم» 11 / فصلت .

(262) سرگذشت تفسير

پذيرفت. به حقيقت او بسيار ستمگر و ن__ادان است ؛ چون عهده دار امانت شد ولى به عهدش وفا ننم__ود و پيم___ان بست كه آن را به دوش كش__د، امّ___ا پيم___ان گسس__ت .(1)

برخورد او با اهل سنّت ؛ زمخشرى در مقابله با مخالفان سنّى اش كوتاه نيامد و در ضمن تفسير، هيچ فرصتى را براى تاختن به ايشان از دست نداده است ؛ و با عبارات تند و كوبنده بر ايشان تاخته است. ذهبى مى گويد: كسى كه در جدل هاى مذهبى كَشّاف دقّت كند درمى يابد كه زمخشرى در بيشتر موارد، بحث هايش را با تحقير و هتك حريم اهل سنّت درآميخته است ؛ لذا هيچ فرصتى را از دست نداده و به توهين و سبك

شمردن ايشان پرداخته است و آنان را به اوصاف ناشايسته متّصف كرده است ؛ گاهى نام مجبّره بر ايشان مى نهد و زمانى حشويه و در پاره اى موارد ايشان را مُشَبِّهَة مى خواند و گاه واژه قَدَرِيَّه را درباره ايشان به كار مى برد ؛ اين نام ها و لقب ها، همان نام و لقب هايى است كه اهل سنّت به مخالفان خود نسبت مى دهند و زمخشرى خود، ايشان را بدان متهم كرده است ؛ چون آنان به «قدر» ايمان داشتند ؛ چنانكه حديثى نبوى را كه عليه قَدَرِيَّه صادر شده و آنان را مجوس امّت شمرده، بر ايشان تطبيق داده است. وى هنگام تفسير آيه «وَ اَمّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى» (2) چنين مى گويد:

1- تفسير كشاف، جلد 3، صفحه 564 و 565 .

2- «و اما ثموديان، پس آنان را راهبرى كرديم و[لى] كوردلى را بر ه___دايت ت__رجي___ح دادن__د». 17 / فصّل__ت .

تفاسير ادبى (263)

اگر در قرآن جز اين آيه، دليلى عليه قَدَرِيَّه يعنى كسانى كه به شهادت پيامبر مجوس امّت اسلامى نام گرفته اند وجود نداشت همين آيه كافى بود كه حجّت__ى ق__اط__ع علي__ه ايش__ان باشد. (1)

گاه آن اندازه تعصّب به خرج مى دهد كه مخالفان خود - از اهل سنّت - را خارج از دين مى شمارد و درخصوص آيه 18 سوره آل عمران مى گويد: اهل جبر و كسانى كه قائل به رؤيت ذات حق تعالى هستند، ب__ر دي__ن اس___لام نيستن___د. (2)

ايجاز و اختصار، گوياى مهمت__ري__ن حق__اي__ق ق__رآن__ى و ارائ__ه كنن__ده جنبه هاى ادبى ب_____دي____ع در ق____رآن اس____ت.

خود در مقدمه، چنين مى گويد: «هنگامى كه از نوشتن كتاب بزرگ تفسيرى، "مجمعُ البيان" كه شامل انواع معارف و علوم قرآنى بود فراغت يافتم، بر كتاب "كشّاف" زمخشرى دست يافتم و بر آن شدم كه از بدايع و نكات و ظرافت هاى بى نظير آن خوشه

1- تفسيركشّاف، جلد4، صفحه194 .

2- هم_ان، جل_د 1، صفحه 345 - 344. ر.ك: ذهبى، التفسير المفسرون، جل______د 1، صفح____ه 467 - 464.

(264) سرگذشت تفسير

برچينم ؛ [چنان كردم و از اين كار، كتابى به دست آمد] كه آن را "اَلْكافِى الشّافى" نام نهادم. هر دو كتاب، پس از پاگذاشتن به عرصه وجود، مورد استقبال شايان دلباختگان قرآن قرار گرفت. در اين هنگام، فرزند دلبندم، ابونصر حسن - كه خداوند او را به وجه احسن نصرت دهد - از من خواست كه آن دو را در قالب تلخيص درآورم تا براى همگان سودمند باشد و [مردم] به نظريات علمى و دقايق فكرى و نكات بديع ادبى هر دو كتاب، يكجا دسترسى پيدا كنند ؛ و اين در حالى بود كه سنّ من از هفتاد سالگى گذشته و چنين كارى برايم دشوار بود ؛ ولى با اصرار برخى دوستان محترم كه [فرزندم] به شفاعت آورده بود، به درخواست ايشان تن در دادم و ب__ا ح__ول و ق__وّه اله__ى سعى در هموار شدن راه نمودم و بحمداللّه موفّق گرديدم و آن را «جَمْعُ الْجَوامِع» نام نهادم ؛ و اين، اسم__ى است كه با واقعيّت مط__ابق است». (1)

شيوه اين تفسير، بيان مسائل مربوط به لغت، اعراب، قرائت، بيان نظم و

نكات ادبى و بلاغى و احيانا كلامى است و مؤلف، با رعايت گزيده گويى، متنى دقيق و لطيف ارائه كرده است كه بدين جهت مورد توجّه حوزه هاى علميه قرار گرفته است و به عنوان كت__اب درس_ى رسم_ى ت___دريس مى ش___ود.

گرچه طبرسى، گاهى در اين تفسير، از «مجمعُ البيان» و يا شايد از ديگر دانشمندان سخنانى نقل مى كند (2) ولى مى توان گفت:

1- ر. ك: ج__وامعُ الج__ام_ع، مق__دم_ه م_ؤل__ف، جلد 1، صفحه 2 و 3 .

2- ر.ك: جوامعُ الجامع، مقدمه مؤلف،جلد 1، صفحات: 17، 54 و 316 .

تفاسير ادبى (265)

بيشتر بلكه نزديك به همه مطالب آن از «كَشّاف» اقتباس شده است. حتى درمواردى كه زمخشرى در تفسير آيه سكوت كرده (1) يا قرائتى جز قرائت عاصم را اصل قرار داده (2) يا عبارت آيه را به نحوى تغيير داده (3) در مواردى از اين دست، از تفسير «كَشّاف» تبعيّت كرده است. از اين گذشته، در اين تفسير، از آن نظم و ترتيبى كه در «مَجْمَعُ الْبَيان» رعايت شده، خبرى نيست و همان درهم ريختگى تفسير «كَشّاف» را به خود گرفته است.

تنه______ا امتي__از و تف_____اوت اين تفسي____ر از تفسي____ر «كَشّ______اف» در ام_______ور زي_______ر اس__ت :

1 _ اختصار و حذف زوائد و مطالب غيرضرورى ؛ طبرسى كوشيده است، بيشتر مطالب را در قالب عبارات موجز و كوتاهترى ارائه كند ؛ ولى متأسّفانه در برخى موارد، اين اختصار موجب پيچيدگى در عب__ارت ي__ا اخلال لفظى و معنوى گرديده است ؛(4)

1- مانند ذيل آيه 49 و آيه 122 و 123 سوره بقره .

2- مانند ترجيح «تُفْدُوهُمْ» بر «تُفادوهُم» در تفسير آيه 85 از سوره بقره: جل__د 1، صفح__ه 60 .

3- مانند «يَتَفَكَّرون»

به جاى «تَتَفَكَّرون» در صفحه 11 از جلد 1 و «جَعَلْناكُم ازْواجا» به جاى «وَ خَلَقْناكُمْ اَزْواجا» در صفحه 366 از جلد 1 و «ما تَدْعُونَ مِنْ دونهِ مِنْ شَىْ ءٍ» به جاى «ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِه مِنْ شَىْ ءٍ» در صفحه 446 از جلد 1 .

4- ر.ك: همان، صفحه 436، سطر 18 ذيل آيه 40 سوره اعراف و صفح__ه 441، سطر 13 ذيل آيه 54 سوره اع_راف .

(266) سرگذشت تفسير

در ح____الى ك__ه آن م__وارد در «كشّ__اف» روش__ن و رس__است.

2 _ در بسيارى از موارد، رواياتى از طرق شيعه نقل شده كه گاهى با تفسي__ر ص__احب «كشّ__اف» م__وافق(1) و در برخى م______وارد مخ___ال__ف اس__ت. (2)

3 _ در پاره اى موارد، مطالبى را از «مجمعُ البيان» آورده (3) يا بر آن اف_________زوده اس________ت. (4)

4 _ در مواردى كه آراء كلامى اماميّه با نظر معتزله موافق نبوده يا نظر شخصى طبرسى در تفسير آيه با نظر زمخشرى مخالف بوده است، از نظر صاحب «كشاف» عدول كرده و آنچه را خود، حق مى دانسته گفته است. (5)

هم___________ان، صفح______________ه 17، 54 و 316.

4- هم__ان، صفح_ه 441، س 11، ذي__ل آيه 54 سوره اعراف.

5- ر. ك: هم_______ان، صفح____ه 262 - 261 و 337 - 315.

تفاسير ادبى (267)

مشغول بود ؛ عقيده اى سالم و زبانى راستگو داشت ؛ و به عنوان فردى متواضع و وارسته و دوستار اميرمؤمنان عليه السلام شناخته شده ب___ود. وف____ات وى در س__ال 745 در ق__اه__ره مص__ر روى داد.

خود در مقدمه اين تفسير مى گويد: «روش من در اين تفسير، نخست پرداختن به معانى مفردات الفاظ، چه از لحاظ لغت و چه از لحاظ اعراب و بلاغت است». او سپس به تفسير آيات پرداخته، سبب ن___زول، ق___رائت، وج___ه تن__اسب، اقوال سلف و خلف و هرچه را در رابطه با فهم آي___ه دخ___الت دارد مى آورد و بيشتر نك__ات ادب_ى را روش__ن مى س__ازد.

خلاصه اينكه: تفسيرى است جامع و كامل و تمامى جوانب ادبى، بلاغى و مسائل و مباحى مربوط به لغت و نحو و اعراب هر جمله و عبارت را به خوبى روشن ساخته و در اين راه، گوى سبقت را از همگان ربوده است و امروزه، گسترده ترين و معتبرترين منبع تفسي_رىِ ادبى به شم___ار مى رود .

كرده است. اساسا در آن هنگام، عناوينى چون «غريب القرآن»، «معانى القرآن»، «مجاز القرآن» و حتى «تفسير القرآن» و «تأويل القرآن» حاكى از يك حقيقت بوده و آن، «تفسير ادبى - لغوى و تبيين معانى مشكل قرآن» بوده است. با مختصر مقايسه اين كتاب با «معانى القرآن» فرّاء، ملاحظه مى شود روش و سبك هردو يكى است ولىَ به دونام.

اين كتاب گرانبها و باارزش در دو جلد، با تحقيق و پانوشته هاى محمد فؤاد سزگين در سال 1381 در مصر به چاپ رسي__ده است.

؛ مثلاً از سوره عنكبوت كه 69 آيه است، تنها شش آيه آورده است: آيه هاى شماره 8، 12، 19، 22، 29 و 33 .

ازاين رو، كتاب او - گرچه يك گنجينه كهن تفسيرى ادبى به شمار مى رود - به گستردگى و فزونى ارزش «معانى القرآن» فَرّاء نمى رسد.

اين كتاب با تحقيق و تصحيح دكتر فائز فارس در سال 1400 در بي_____روت، ب___ه چ____اپ رسي__د.

گذاشته است.

شمارى از آيات را با اين باور كه معانى آنها روشن است تفسير نكرده است. او چندان از «كَلْبى» نقل مى كند كه گمان مى رود تفسيرش را كاملاً در اختيار داشته. از شيخ مفيد، جبّائى، طبرى، زجّاج، فرّاء و ابوعبيده و... نيز فراوان نقل مى كند. از «تبيان» شيخ بهره بيشتر برده و از او با احترام ياد مى كند. روى هم رفته، تفسيرى است باارزش و سودمند كه محمدبن على النقى شيبانى تلخيص آن را به ن__ام «مختص__ر نهج البي_ان» فراهم آورده است.

اين تفسير (نَهْجُ الْبَيانِ عَنْ كَشْفِ مَعانِى الْقُرآن) اخيرا با تحقيق استاد حسين درگاهى و در سال 1419 ق/ 1377 ش به وسيله انتش___ارات اله___ادى - ق__م در پن__ج مجل__د - ب__ه ط__رز شي_وا - ب_____ه چ_______اپ رسي______ده اس__ت.

(272) سرگذشت تفسير

ادبى و لغوى قرآن - در سطحى بالا - است.

ب: كتاب «مُشْكِلُ اِعْرابِ الْقُرْآن»، نوشته مكى بن ابى طالب، در دو جلد چاپ شده. نوشتارى است لطيف و دقيق در حلّ مشكلات اِعرابى قرآن كه به ترتيب سوره ها نگاشته شده است. نويسنده در آن، با اين منظور كه معانى عاليه قرآن از پرده ابهام بيرون آيد و روشن و آشكار گردد به حلّ مشكلات ادبى و نحوى قرآن پرداخته است ؛ زيرا با روشن شدن اِعراب است كه معنا روشن مى گردد و

1- ر. ك: اِعْ__رابُ الْقُ__رآن، پي_وست شماره 5، صفحه 1099 - 1096 .

تفاسير ادبى (273)

فهم تركيب ادبى كلام بهترين وسيله براى معناست. او در مقدمه چنين مى گويد: «چون با شناخت كامل جنبه ادبى كلام مى توان بيشترين معانى را دريافت و اشكالات را برطرف كرد ؛ آنگاه است كه بهره هاى كلام آشكار و ظرافت هاى خطاب برملا مى گردد و مراد گ__وين_ده به دست مى آيد».

وى همچنين مى گويد: «بيشتر نوشته ها را در اعراب القرآن ديدم [و متوجه شدم] كه بيشترين عنايت خود را درباره حروف جرّ و ادوات جزم به كار برده اند و از فاعل و مفعولٌ به و اسم و خبر «ان» و مانند آن - كه ظاهر كلام است و مبتدى و عالم هر دو در آن يكسانند - بدرازا سخن گفته اند و بسيارى از آنچه دانستن آن آن در رفع مشكلات قرآن مورد نياز است چشم پوشيده اند. از اين جهت همّت گماردم تا در اين كت__اب، مشكل اِعراب را حلّ نمايم و علل آن را ي__ادآور ش__وم و مس___ائل صع__ب (دش___وار) و ن___ادر الوجود آن را بياورم». (1)

(متوفاى 616) ؛ اين كتاب مختصرترين و در عين حال، جامع ترين كتابى است كه مهم ترين نكات ادبى - نحوى قرآن و انواع قرائات آن را جمع كرده است و مؤلف آن در بيان اين نكات به ايجاز سخن گفته است و در خصوص دشوارترين موارد تركيبى و اعرابى قرآن كه هر مفسّر و خواننده و مراجعه كننده به معانى قرآن كريم بدان ها

1- ر. ك: مَكِّى، مقدمه مشكل اعراب القرآن، جلد 1، صفحه 63 و 64 .

(274) سرگذشت تفسير

ني_ازمن_د است، ح_قّ ك_لام را - به ش_ايستگ_ى - ادا نم__وده است.

مؤلّف در مقدمه كتاب مى نويسد: «براستى سزاوارترين امرى كه عالمان رعايت آن را در نظر مى آورند و شايسته ترين چيزى كه ساير علوم در خدمت آن است و آن حاكم بر علوم است، قرآن مجيد است كه همان معجزه جاويدان و ابدى و مخزن اسرار معانى است كه هرگز پايان نمى پذيرد ؛ و اولين گام در آن، اين است كه الفاظ و عبارات آن را از حافظانش بجوييم ؛ آنگاه معانى آن را از كسانى كه در آن تخصص دارند دريافت كنيم و محكم ترين راه براى دستيابى به معنا و تبيين اغراض و اهداف آن، شناخت اعراب و تركيب آن و فهميدن و استخراج اهداف قرآن در انواع خطابها و مطالعه در وجوه مختلفى است كه از طريق رهبران بزرگ نقل شده است ؛ و كتاب هايى كه در اين علم نوشته شده است، به حق، زياد است ؛ برخى از آنها از نظر حجم و موضوعات علمى، مختصر است و برخى ديگر با ذكر اِعراب و تركيب عبارات و درآميختگى اعراب و تركيب با معانى،

مفصّل تر و طولانى تر است ؛ و در ميان اين كتب، بسيار اندك به چشم مى خورد كه كتابى از نظر حجم مختصر و از نظر علمى مفصّل باشد ؛ پس چون كتاب هاى معانى القرآن را بر وصف پيشگفته يافتم، علاقمند گشتم تا كتابى بنگارم با حجم كم و مسائل علمى فراوان ؛ به گونه اى كه در آن به ذكر تركيب عبارات و وجوه قرائت هاى مختلف اكتفا شده باشد ؛ و كتابم را اينچنين نگاشتم.

اين كتاب، به ترتيب سوره ها تنظيم يافته و در آن، نكات موردنياز و ضرورى اعراب و تركيب سراسرى قرآن از اول تا

تفاسير ادبى (275)

آخ__ر آن به ص__ورت آيه به آيه و كلمه به كلمه ذك__ر شده است».

اين روش، براى طلاب مبتدى كارى مفيد است ولى غالبا تكرار مكررات است و ابن هشام در سبب تأليف كتاب «مغنى اللبيب عن كتب الاعاريب» از آن پرهيز كرده است. او معتقد است كه بايد ط__الب__ان عل__م را ه_ر چه بيشتر با قواعد اعراب آشنا كرد ؛ و اعراب آيات قرآن به صورت كلم__ه به كلم__ه، ك__ارى تكرارى و بى ح__اص_ل است.

سُهْرِوَرْدِىّ، احي_اكننده و مروج حكمت اشراق، مكتب خود را بر ميراث ف__لاسف_ه و متفكران دوران باستان - از سرزمين هاى هند و ايران و بابل و مص__ر و يونان - بن__انه__اده و بيشت__ر آنان را از مت__ألّهان و ص__احب__ان ذوق و اهل سير و سلوك ب__اطن_ى مى دان__د.

او در مقدمه كتاب «حكمة الاشراق» - پس از حمد و ثناى الهى و آوردن اينكه به اصرار، از وى خواسته شده تا حقايقى را از دريافت هاى ذوقى خويش، كه نتيجه خلوت ها و احوال سانحه (بوارق نور) و ناشى از پيوستن به جهان ربوبى و عقول ملكوتى اس___ت، در اختي__ار ديگ__ران بگ__ذارد - چني__ن م__ى گ____وي___د:

هرچه جوينده اى - كم و بيش - بهره اى از بارقه نور الهى در دل خويش دارد و هر كوشنده اى از نصيبى - كامل يا ناقص - از ذوق

عرفان چيست ؟ (277)

برخوردار است ؛ بنابراين، علم و بينش، در انحصار هيچ گروه خاصّى نيست تا پس از آنان، درهاى رحمت ملكوت بسته گردد و بيش از آن را از جهانيان دريغ دارند ؛ بلكه بخشنده بينش ها كه «بالأفق المبين» است، هرگز بر افاضه علوم غيبى، بخل نمى ورزد و بدترين دوره ها، دوره اى است كه در آن، بساط تلاش و اجتهاد در نَوَرديده و سير انديشه تابناك از حركت بازماند و درهاى مكاشفات و راههاى مشاهدات بسته گردد - و مى گويد: - من پيش از نوشتن اين كتاب (حكمة الاشراق) و در اثناى نوشتن آن، هرگاه مانعى براى ادامه كار پيش آمده، كتاب هايى به رسم و روش «مشّائين» نوشته ام كه شامل تلخيص قواعد و اصول آنهاست ؛ مانند كتاب «التلويحات» كه در عين حجم كوچكش، شامل قواعد

فراوانى است ؛ و پس از آن، كتاب «اللَمَحات» و كتاب هاى ديگر. برخى از آنها نيز مربوط به دوران نوجوانيم مى باشد.

امّا اين كت___اب (حكم__ة الاش__راق) روش و راه و رسم ديگرى دارد ؛ راه آن، ن__زدي_ك تر از راه مشّ__ائين است و براى به دست آوردن حقيق__ت، كمت__رين دش____وارى را هم___راه دارد و از نظ___م و ت__رتيب بهت___ري__ن ب___رخ___وردار اس__ت .

اين روش را، در مرحله اول، با تلاش و كوشش فكرى به دست نياوردم ؛ بلكه از ناحيه ديگرى - يعنى از ناحيه ذوق و كشف حاصل از رياضت ها و مجاهدات - به آن دست يافتم و پس از دستيابى به آن بود كه در مقام حجّت و استدلال برآمدم ؛ چنانكه حتى اگر از حجت و است__دلال هم قطع نظر كنم، هيچ ع__املى م__را - در آن دري__افت ها - ب____ه ت__ردي___د وانم__ى دارد» .

(278) سرگذشت تفسير

آن گاه اظهار مى دارد كه اين روش، بر رهروان راه حق، پوشيده نيست و نزد آنان پذيرفته خواهد شد ؛ و چنين روشى، از ذوق حكماى الهى دوران باستان - از تعاليم «هِرْمِس حكيم» پدر فرزانگان و كسانى همچون «فيثاغُورِس» و «اَبْناذْقُلْس» گرفته، تا انديشه هاى «افلاطون» - سرچشمه مى گيرد...

اصل «نور و ظلمت» شرق نيز كه طريقه حكماى ايرانى، مانند «جاماسب» و «فرشا» و «ستر» و «بزرگمهر» و كسانى پيش از ايش__ان است، بر همي__ن روش است__وار است.

سپس به حكماى «مشّاء» به ويژه «ابن سينا» هشدار مى دهد كه مبادا پايگاه «ارسطو» را تا حدّى بالا برند كه موجب جسارت و بى حرمتى نسبت به مقام اساتيد وى، يعنى حكماى نامبرده گردد.

آنگاه به طبقات و مراتب دانشمندان و حكما مى پردازد و

مى گويد: «اينان يا چن___انند ك___ه در هر دو رشته "ذوقى" و "بحثى" ت__وغّ__ل و تبحّ___ر دارن____د، يا در يك__ى از آنها و يا در هيچك__دام ب_ه چن___ان م__رحله اى دس___ت ني__افت___ه اند».

سپس در اولويت و تقدم آنان معتقد است كه اگر زمانى شخصى پيدا شود كه در هر دو رشته توغّل داشته باشد، رهبرى و رياست آن دوره را برعهده خواهد داشت و او «خليفة اللّه است ؛ و با نبودن چنين شخصى، رياست و رهبرى به كسى مربوط مى شود كه در علوم ذوقى توغّل داشته باشد و در علوم بحثى متوسط باشد و اگر چنين شخصى هم نبود، عنوان «خليفة اللّه و رياست به كسى مى رسد كه هرچند در علوم بحثى دست نداشته باشد، اما در علوم ذوقى متوغّل باشد ؛ و زمين هرگز از وجود

عرفان چيست ؟ (279)

فردى كه متوغّل در علوم ذوقى باشد، خالى نخواهد ماند. بدين جهت، رياست و خلافت الهى، هيچگاه به كسى كه تنها در علوم بحثى تبحّر داشته باشد، نخواهد رسيد ؛ زيرا در خلافت الهى، «تلقّى» و ارتباط و دريافت مستقيم لازم است و منظور از اين خلافت و رياست، سلطه و قدرت ظاهرى نيست ؛ بلكه امام و پيشواى متألّه، گاهى داراى قدرت و استيلاى ظاهر و آشكار است و گاهى به دور از قدرت ظاهرى و از نظرها پنهان است و به تعبير معروف: اين شخص همان «قطب» است كه رياست از آنِ اوست ؛ اگرچه در نهايتِ گمنامى باشد ؛ و عصرى كه تدبير امور به دست «قطب» آن عصر باشد، عصر روشنايى ها خواهد بود و اگر چنين تدبيرى دركارنباشد، دوران ظلمات وتاريكى ها فرا رسيده است.

(1)

اين سخن را با اين درازا آورديم تا روشن شود كه راه و روش اهل عرفان، همان راه و روش اهل ذوق است ؛ راهى كه سالكان طريقه اشراق رفته اند و با دريافت هاى باطنى سر و كار دارند. آرى فرقى كه ميان اهل عرفان و اهل اشراق هست در اين است كه اهل عرفان، روش بحثى را به طور كلى كنار گذارده، به استدلال و برهان عقلى توجهى ندارند و صرفا مى خواهند حقايق هستى را با دريافت هاى باطنى و با مجاهدت و رياضت، به دست آورند و مى كوشند تا باطن خود را جلا دهند، تا آينه اى براى انعكاس حقايق نهفته جهان گردد و اگر دستاوردهايشان نزد ديگران، صرف مدّعا تلقى شود و باور نكنند، باكى نباشد ؛ زيرا براى آن نيامده اند كه

1- ر. ك: شهاب الدين سهروردى، مقدمه حكمة الاشراق،صفحه 12 - 9 .

(280) سرگذشت تفسير

مطالب را براى ديگران اثبات كنند؛ تنهاخود شيفته درك حقايق عالم ملك وملكوتند: «عَلَيْكُم اَنْفُسَكُم لا يَضُرُّكُم مَنْ ضَلَّ اِذَا اهْتَدَيْتُم»(1) . «مَ__نِ اهْت__دى فَاِنَّما يَهْتَدى لِنَفْسِه وَ مَنْ ضَلَّ فَاِنَّمايَضِلُّ عَلَيْها وَ لا تَ____زِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اُخْ_____رى». (2)

اهل عرفان، با اين شيوه درون بينشى و خودمحورى، به سراغ حقايق دينى، از جمله فهم معانى قرآن مى روند و آن گونه آيات را تفسير و تأويل مى كنند كه ذوق شخصى آنان اقتضا كند. بنابراين، از ديدگاه اهل بحث و صاحب نظران، تفاسير اين گروه بيشتر به تفسي__ر ب__ه رأى مى م__ان_د ؛ زيرا مستندى جز ذوق و دعوى دري__افت ب_اطن_ى ارائ___ه نمى كنن__د.

گاهى نيز از باب «مجارات» به استدلال مى پردازند تا براى خصم حجّتى باشد وگ__رن__ه خ__ود به چني_ن است_دلال ه__اى ب__رون ذوقى چندان ارجى نمى نهن_د.

در مقدمه قيصرى

بر شرح تائيّه اِبْنِ فارِض، چنين آمده است:

«هرچند اين علم، علمى كشفى و ذوقى است كه جز صاحبان «وَجْد و وجود» (3) و شايستگان «عيان و شهود»، ديگران از آن بهره اى ندارند ولى مى بينيم كه دارندگان علوم ظاهر بر اين گمانند كه اين علم (عرفان) نه اساسى دارد و نه حاصلى ؛ بلكه همه، تخيّلاتى شعرگونه و گفته هايى سنگين و باورنكردنى است كه

1- 105 / مائده .

2- 15 / اس___راء .

3- مقص_ود از «وَجْ_د» دريافت ه_اى باطنى و مقصود از «وجود»، حقيقت هست____ى اس__ت .

عرفان چيست ؟ (281)

«عُرَفا» دليل و برهانى بر آن ندارند و ادّعاى كشف و شهودشان نيز șǠتنهايى كسى را به جايى راهنمايى نمى كند. به همين جهت، به بيان موضوع و مسائل و مبادى اثباتى اين فنّ پرداختم و هر برهان و دليلى كه آورده ام بدان لحاظ بوده كه با مخالفان، به روش و اصولِ موردقبول خودشان، برخورد كنم ؛ چون آنان، كشف و شهود را حجت نمى شمرند و ظواهر آيات و روايات را - كه براى اثبات درستى عقايد اهل كشف بر آنان عرضه شود - تأويل مى كنند و معانى ديگرى براى آنها درنظر مى گيرند ؛ بنابراين بر خود لازم ديدم، با زبان و منطق خودشان با آنان سخن گويم ؛ چنانكه خداى متعال فرموده است: هيچ پيغمبرى را نفرستاديم، مگر آنكه با زب__ان و منط_ق ق_وم خ_ودش، با آنان سخن گويد». (1)

به راه و رسم عق__ل چن__دان ارج__ى نمى نهن_د.

حاج ملاهادى سبزوارى در اين زمينه چنين مى گويد: «رسيدن پ__وين__دگ__ان راه حقيقت به سرمن__زل مقصود، يا تنها از راه فكر و ان___ديش___ه ممك___ن اس__ت ي__ا از راه تصفي__ه درون__ى و ي__ا ب__ه كم___ك ه_____ر دوى آنه_ا.

1- «وَ ما اَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ اِلاّ بِلِسانِ قَوْمِه» 4 / ابراهيم. ر. ك: يثربى، ع__رف__ان نظ__رى، صفح__ه 233 .

(282) سرگذشت تفسير

آنان كه از هر دو وسيله انديشه و تصفيه باطن بهره مى گيرند، فلاسفه اشراقى يا اشراقيون هستند. گروهى كه تنها به تصفيه درون مى پردازند، صوفيه و عرفايند و كسانى كه تنها براساس عقل و انديشه كار مى كنند، اگر مقيد به شرع باشند، متكلم وگرنه فيلس____وف مش__ائ__ى اند» .(1)

صلى الله عليه و آله عَلى اَرْبَعَةِ اَشْياءٍ: عَلَى الْعِبارَةِ وَ الاِْشارَةِ وَ اللَّطائِفِ وَ الْحَقائِقِ. فَالْعِبارَةُ لِلْعَوامِّ ؛ وَ الاِْشارَةُ لِلْخَواصِّ ؛ وَ اللَّطائِفُ لِلاْءَوْلِياءِ ؛ وَ الْحَقائِقُ لِلاْءَنْبِياءِ ؛ (2) ظاهر عبارات (دلالت هاى مطابقه الفاظ) براى همگان است ؛ اشارات (دلالت هاى التزامى، به ويژه دلالت هاى التزامى غيربيّن) براى خواصّ است كه عمق نگرند ؛ لطايف (نكات ظريف و رموز دقيق) براى كسانى است كه به درگاه حق نزديك شده و به مقام ولايت نائل گرديده اند ؛ ولى حقايق و اسرار نهفته كه زيربناى تمامى احكام و معارف است، مخصوصِ كسانى است كه با وحى سر و ك__ار دارن__د و از اس__رار غيب__ى باخب_رند».

اين دسته بندى در فهم معانى قرآن و پى بردن به حقايق پنهانى و آشكار آن، امرى است كه از آغاز اسلام، مطرح و همواره مورد بحث صاحب نظران بوده است. بنا به فرموده پي__امب__ر اكرم صلى الله عليه و آله «وَ هُوَ كِتابٌ فيهِ تَفْصيلٌ وَ بَيانٌ وَ تَحْصيلٌ. وَ هُوَ الْفَصْلُ لَيْسَ

1- تفسي____ر عَيّ____اش____ى، جل____د 1، صفح______ه 11، شم___اره 5 .

2- بِح__ارُالاَْن___وار، جل__د 75، صفح____ه 278، عَ__والِ__ىَ اللَّئ__الِىَ، جل____د 4، صفح______ه 105، شم_____اره 155 .

(284) سرگذشت تفسير

بِالْهَزْلِ. وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ ؛ فَظاهِرُهُ حِكَمٌ وَ باطِنُهُ عِلْمٌ ؛ ظاهِرُهُ انيقٌ وَ باطِنُهُ عَميقٌ... لا تُحْصى عَجائِبُهُ وَ لا تُبْلى غَرائِبُهُ... ؛ (1) تفصيل و بيان براى همگان و تحصيل براى پويندگان است ؛ بيانى قاطع است كه نبايد آن را به شوخى گرفت (سطحى نگريست) ؛ ظاهرش سراسر، بيان احكام و باطنش سرشار از علم و حكمت است ؛ ظاهرى آراسته و باطنى ژرف دارد. شگفتى هاى آن به شماره نمى آيد و نوآورى هاى آن

فرسوده نمى شود».

اهل ذوق و معرفت با همين نگرش به سوى قرآن رو آورده اند و كوشيده اند به حقايق و گوهرهاى ت__ابن__اك نهفت__ه در پس پرده آن دست ي__ابن__د ؛ و روشن است كه طبق آيه ك__ريم__ه «لا يَمَسُّهُ اِلاَّ الْمُطَهَّرونَ» (2)، كس__انى ك__ه درون__ى پ__اك دارند به گ___وه__ره__اى ت_ابن__اك آن دس_ت مى ي_ابند.

اهل عرفان - عموما - از همين زاويه به قرآن نگريسته و خواسته اند با تأويل ظاهر قرآن، به باطن آن پى ببرند ؛ ولى ميزان موفقيّت آنان، به مراتب استعداد و مقدار قابليّت ايشان - براى دريافت فيض - بستگى دارد. برخى نسبتا و برخى كاملاً موفقّند ؛ ب__رخ__ى نيز ك__ام_لاً نام__وفّق و گمراهند. (3)

1- ك__اف__ى، جل__د 2، صفح__ه 599، شم___اره 2 .

2- 79 / واقعه .

3- به اين بستگى دارد كه تا چه حدّى به راز موفقيّت پى برده باشند ؛ كه همانا پناه بردن به پيام هاى وحيانى است كه از طريق رسالت و اهل بيت عصمت رسديه است ؛ و كسانى كه خواسته اند از راهى جز اين، به حقايق دس______ت ي__ابن__د ك_ام___لاً گم___راه ش___ده ان__د .

شيوه تفسير عرفانى (285)

از ويژگى هاى - تقريبا فراگير - تفسير عرفانى، جهت گيرى مشخّص آن به سوى تهذيب نفس و آراسته شدن به مكارم اخلاق است. مفسّران در اين روش - عموما - به دنبال همين هدف و در پى آنند كه از درون قرآن، وسيله اى براى رسيدن به آن به دست آورند ؛ هرچند كشف اين وسيله قرآنى به سختى انجام مى گيرد و ب__رحس__ب متع__ارف، امكان ندارد و چه بس___ا نظ___ر خ___ود را ب__ر ق__رآن تحمي__ل ك__رده ان__د ؛ و اين__ان (تحميل كنندگان) همان گ______روه

ن__ام__وفّ__ق و گم__راهن______د.

از گروه موفّق، مى توان ابومحمد سهل بن عبداللّه تسترى (متوفاى 283) و ابوعبدالرحمان سُلَمى (متوفاى 421) و ابوالقاسم قشيرى (متوفاى 465) و رشيدالدين ميبدى (قرن ششم) را نام برد ؛ چنانكه در گزارش هايى كه از تفاسيرشان مى آوريم به دست مى آيد ؛ ولى تأويلاتى كه محيى الدين ابن عربى (متوفاى 638) كرده است، او را شخصى ناموفّق نشان مى دهد.

راز موفقيّت در تأويل كردن قرآن، آن است كه ضابطه تأويل رعايت شود و آن، دقّت در ويژگى هايى كه كلام را دربرگرفته و تشخيص دخالت هركدام در هدف و مرام ؛ (1) چنانكه با ظاهر سازگارباشد و در گستره اى قرار گيرد كه ظاهر را نيز فراگيرد. (2)

مثلاً در آيه «اِذْهَبا اِلى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغى. فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّنا لَعَلَّهُ

1- تا هركدام دخالت ندارند، ناديده گرفته شود و سپس مفهوم كلى ب__راس__اس قي__ود م__رب_وط استخ__راج گردد .

2- تفصيل و تبيين اين شرايط را در جاى خود گفته ايم. ر.ك: همين كت__اب، جل__د 1، صفح__ه 28 (بحث تأويل) .

(286) سرگذشت تفسير

يَتَذَكَّرُ اَوْ يَخْشى»،(1) به حضرت موسى و برادرش هارون دستور داده مى شود كه به سوى فرعون بشتابند و او را دريابند ؛ زيرا او سر به طغيان نهاده و سركشى را از حدّ گذرانده است ؛ ولى بايد تا مى توانن__د با وى از درِ مس__المت درآيند ؛ بلكه متذكر و رام گردد.

اهل ذوق و و عرفان، از تعليلى كه در آيه آمده است (اِنَّه طَغى) گستره آيه را فراتر از داستان موسى و فرعون مى شمارند و وظيفه هر انسان آزموده مى دانند كه به سوى طاغيان سركش، از جمله نفس خويش بشتابد و او را دريابد تا

سركشى را از حدّ نگذراند ؛ ولى بايد با مدارا و آرام آرام او را رام كند ؛ بلكه سر طغي__ان ف__رو نه__د و با فط__رت پ__اك و عق_ل سليم همراه شود.

اين دريافت، از تعليل كلى وارد در آيه مستفاد مى شود و آن را از تنگناى اختصاص بيرون مى آورد.

در آيه «وَ اِنَّ مِنْ شيعَتِهِ لاَِبْراهيمَ. اِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَليمٍ» (2) ابراهيم خليل الرحمان، آنگاه از پيروان راستين حقّ و حقيقت شناخته شد كه با قلبى پاك در پيشگاه خداوند سر تسليم فرود آورد و با تمام وجود خود را به پروردگار خ__ويش تسلي__م نم_ود ؛ و اي__ن هم__ان فن__اء ف_ى الل_ه اس_ت.

از تعليل وارد در اين آيه، يعنى عبارت «اِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَليمٍ» به دست مى آيد كه شرط پيوستن به كاروان پيروان حقّ، تسليم محض شدن در پيشگاه الهى است. هر كه در پيشگاه حق، تسليم محض گرديد و از خود و خودى بيرون شد و جز ذات حق چيزى نديد، شايستگى دريافت نشان «بندگى» را در خود فراهم ساخته و

1- 43 و 44 / طه .

2- 83 و 84 / صافات .

شيوه تفسير عرفانى (287)

به ك_اروان پي_روان حق راه ي_افته است.

از اين رو، درباره پيروان مكتب ولايت گفته اند: آنگاه ش__ايست__ه ان__د نش__ان «شيعه على بودن» را دريافت كنند كه در پيشگ__اه ح__ق تسلي__م مح_ض باشند.

در آيه «ياآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا قاتِلُوا الَّذينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفّارِ» (1) نيز دستور است كه ابتدا به مقابله و مقاتله با دشمنان نزديك خود بپردازيد. اين دستور، عام است؛ تا جايى كه واجب است انسان پيش از هرچيز به مجاهده با نفس

برخيزد.(2)

با دقّت در موارد تأويلى يادشده، اين جهت به خوبى پيداست كه غرض، استشهاد به عموم ملاك آيه است نه تعيين و تبيين مصداق مراد آيه. از اين رو، هرگونه احتمال تفسير به رأى، موضوعا منتفى است ؛ البته در صورتى كه اصول و مبانى تأويل كردن را رعايت كرده باشند ؛ مانند موارد يادشده ؛ ولى گاه ديده مى شود كه برخى از مفسران عارف مسلك، بى گدار به آب زده و بى هيچ ضابطه اى دست به تأويل زده اند. اين گونه تأويلات بى مبنا، گذشته از اينكه فاقد اعتبارند، تحميل بر قرآن و تفسير به رأى شمرده مى شوند و متأسفانه، اندك هم نيستند.

«كش___ف الاس___رار» اب__والفض__ل ميب__دى بهت__ري__ن و زُب__ده ت_ري_ن تفسي__ر ع_رف_ان_ى است.

يكى ديگر از ناهمگونى هايى كه در تفاسير اهل عرفان به چشم

1- 123 / ص_افّ_ات .

2- در تفسير نجم الدين دايه آمده است: ر.ك: ذهبى، التفسير المفسرون، جلد 2، صفحه 397 .

(288) سرگذشت تفسير

مى خورد، عدم تقيّد آنان به اصول ادبى و قواعد لغت است. تنها به ذهنيّات خود مى انديشند ؛ گرچه قواعد ادب و لغت آن را نپذيرد. شايد به اين دليل باشد كه نزد آنان، علوم رسمى در برابر علوم حقيقى ارجى ندارند! در صورتى كه نزد دانشمندان و اهل تحقيق، رعايت اصول ادب و قواعد لغت، از مستحكم ترين پايه ها براى فهم معانى قرآن و رسيدن به مقاصد عاليه وحى به شمار مى رود و همين رعايت نكردن اصول گفتگو در كلام، موجب گرديده كه در تفسير يك عبارت، هرجا به گونه اى سخن بگويند ؛ زيرا ملاك آنان، خواطر ذهنى (آنچه به ذهن خطور مى كند) است ؛ نه فهم محتوايى كلام ؛ لذا

ابوالقاسم قشيرى كه از تواناترين مفسران عارف مسلك به شمار مى رود، خود در تفسير «بسم اللّه الرحمن الرحيم» (سوره حمد) چنين مى گويد: «هر جا (در هر سوره) جداگانه، اش_ارات اين آيه را بي_ان مى كني_م» (1) و در عمل چنين كرده است .

قشيرى در تفسير بسمله سوره حمد مى گويد: «باء در "بسم اللّه حرف تضمين است ؛ زيرا همه موجودات و مخلوقات به واسطه او پديد آمدند. چيزى در عالم وجود نيست مگر آنكه وجودش مستند به حق تعالى و در اختيار اوست و از او نشأت گرفته است و به او بازگشت مى كند. اوست علت هركه وجود يافت و به سوى توحيد شتافت و هركه ره الحاد پيش گ__رف__ت و منك__ر گ__ردي__د. به واسطه او است هركه شناخت و اق__رار آورد و ه__رك_ه تخلّف ورزي____د و راه گن_____اه رف____ت». (2)

1- لطائفُ الاِْشارات، جلد 1، صفحه 56 .

2- هم___________________________________ان .

شيوه تفسير عرفانى (289)

اينكه باء تضمين چيست و اين معانى كه براى آن ذكر كرده اند از كجا سر درآورده است، روش__ن نيس__ت! به وي__ژه جملات اخي_____ر او ك____ه رايح__ه اى ن_امطل____وب دارد!

ابن عربى در ذيل آيه «اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ . خَتَمَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى اَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ» (1) مى گويد: «خلاصه مفهوم اين آيه چنين است: يا محمد! اينان كه محبّت مرا در دل پنهان (2) داشتند، برايشان تفاوتى ندارد ؛ چه آنان را به وعيد خود بيم دهى و چه بيم ندهى، به سخن تو ايمان نمى آورند ؛ زيرا اينان جز مرا نمى بينند و درك نمى كنند ؛ در

حالى كه تو آنان را به آفريده هاى من بيم مى دهى كه آن را درك نكرده و نديده اند. چگونه به تو ايمان آورند در حالى كه بر دلهايشان مُهر [محبّت خود[ زده ام تا جايى براى ديگران (جز من) نباشد و بر گوش هاشان مُهر زده ام تا سخن ديگرى را نشنوند و بر چشمهاشان - هنگام شنيدن حق - پوششى از بهاء و عظمت خود افكنده ام تا ديگرى را هرگز نبينند. اگر توجّه شان را از سوى خود به تو معطوف دارم به رنج و اندوه مى افتند ؛ در حالى كه محو جمال والاى من- گشته اند و مبهوت، به اين منظر تابناك مى نگرند. پس چگونه اينان را از خود بازدارم و متوجّه بيم دادن هاى تو كنم؟! همان گونه كه با تو چنين كردم و پس از قُرب «قاب قوسين او ادنى» تو را تنزّل داده (مقامت

1- 6 و 7 / بَقَرَه .

2- كَفَ__روا: سَتَ__روا. به معن__اى پنه__ان داشتن است .

(290) سرگذشت تفسير

را پايين آوردم) و به سوى كسانى كه تو را تكذيب مى نمودند گسي__ل داشت__م ت__ا آن چ__ه را از م__ن به س__وى آنان آورده اى طرد و ردّ كنند و سخن__انى بگ__ويند كه بر سين__ه تو فش__ار آورد! اي__ن كج__ا و ش__رح ص__درى ك__ه هنگ__ام عُ__رُوج داشتى كجا؟!

همچنين بر اينان كه رضايت خود را از آنان پنهان داشته ام، هرگز خشم نمى گيرم و آنان را مورد غضب خويش، قرار نمى دهم».

سپس مى گويد: «ببين چگونه خداوند اولياى خود را در صفت اعدا پنهان داشته است ؛ بدين جهت كه اُمَناى خود را از اسم «لطيف»(1) اِبداع كرد و با اسم «جميل» بر آنان تجلّى نمود ؛ از اين رو فريفته

او شدند. غيرت عشق، مُحبّ و محبوب را فرا مى گيرد ؛ لذا اينان محبّت خود را - همچون شبلى - (2) از روى غيرت پنهان داشتند و خداوند نيز آنان را با پوشش عشق غيرت آميز خويش از ديد ديگران پنهان داشت تا شناخته نشوند و درباره شان فرمود: «اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا» ؛ يعنى آنچه را كه از مشاهدات و اَسرار وصل برايشان ظاهر گشته بود، پنهان داشتند.

خداوند فرمود: به آنان گفتم: آماده باشيد تا ذات خود را با پوشش صفات، از شما محجوب دارم ولى آماده نگشتند ؛ سپس آنان را بر زبان انبياى آن جهان بيم دادم ولى نشنيده گرفتند ؛ زيرا در «عَيْنُ الْجَمْع» (جه___ان به هم پي__وسته و يكپارچه) بودند و از

1- لطيف به معناى دقيق و ظريف است ؛ چنانكه در ظاهر، قابل مشاهده نيس__ت .

2- ابوبكر دلف بن جحدر بغدادى (متوفاى 334) عارف بزرگ و همراز جنيد بغدادى و منصور حلاّج ؛ كه از مشايخ بزرگ صوفيه شمرده مى شود .

شيوه تفسير عرفانى (291)

«عَيْنُ التَّفْرِقَه» (جهان از هم گسست__ه و پ__راكن__ده) ب__ه آن__ان خطاب ش____د ؛ از اي_ن رو نتوانستن__د آنچ____ه را در ع____ال__مِ از ه__م گسسته مى گذرد دريابند ؛ يعنى عشق حق بر دلهاشان چيره گشت__ه ب_ود و آمادگى پذيرش نداشتند.

بدين سبب خداوند به پيامبرش گوشزد كرد كه چرا اينان از اجابت دعوى تو گنگند و فرمود: «خَتَمَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ: قلبهايشان جاى ديگرى را ندارد و ديگرى را راه بدانجا نيست ؛ وَ عَلى سَمْعِهِمْ: گوش شنيدن اندرز تو را ندارند و جز كلام ذات حق را نمى شنوند ؛ وَ عَلى اَبْصارِهِمْ غِشاَوةٌ: پوششى از نور فروزان حق

و فروغ درخشان عظمت پروردگار، آنان را ف__راگ__رفت__ه و در درياى مشاهده ذات اقدس، غرقشان كرده است.

خداوند خواست تا آنان را در رنج قرار دهد ولى رنج را نيافتند ؛ از اين رو عالم «كون و فساد» را پديد آورد و «عَلَّمَهُمْ جَميعَ الاَْسْماءِ: همه حقايق را به آنان آموخت (حقايق را برايشان آشكار كرد) و «اَنْزَلَهُمْ عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمانِىِّ»: آنان را به مرتبه استقرار بر عرش الهى تنزّل داد تا احساس رنج كنند ؛ در حالى كه پيش از اين، در خ__زائن غيب ح__قّ، پنه__ان ب__ودن__د. ملائك با ديدن رخ زيب__اى آن__ان به سج__ده افتادند». (1)

انصافا بايد به اين شخص آفرين گفت كه چگونه هنرمندانه از دشمنان بدسگال، چهره هايى فرخنده ساخته است! ابن عربى از اين گونه هنرمندى هاى بى در و پيكر در نوشته هايش فراوان دارد.

1- ر.ك: فت___وح____ات مكي____ه، جل____د 1، صفح____ه 115 و 116 .

(292) سرگذشت تفسير

استاد محمدحسين ذهبى، تفسير صوفيانه و عرفانى را به دو دسته تقسيم كرده است: نظرى و فيضى. نظرى را آن دانسته كه بر پايه هاى اصلى عرفان متكى است و فيضى را آنكه تنها بر اشراقات درونى مبتنى است ؛ و به تفصيل در اين باره سخن گفته است. ر.ك: ذهبى، اَلتَّفْسيرُ وَ الْمُفَسِّرون، جلد 2، صفحه 378 - 339. به نظر مى رسد استاد ذهبى چنين تصوّرى دارد، اساسا به مكتب عرفان و تصوّف پى نبرده است ؛ زيرا عرفان نظرى - در مقابل عرفان عملى - اصول و پايه هاى مكتب عرفان را از نظر شناخت بيان مى كند و تمهيدى است براى رسيدن به عرفان حقيقى و عملى كه از راه ري__اضت و ته__ذيب نفس به دست مى آيد.

معروف ترين تفاسير عرفانى (293)

رمزى، به اجمال سخن مى گويد و مطلب را رسا و روشن بيان نمى كند. گاه نيز مطالبى مى گويد كه به نظر نمى آيد مرادِ خداوند، همان ها باشد. در تفسي__ر بسمل__ه مى گ__وي__د: «باء، بهاء خداست ؛ سين، سناء (پ__رت__و و روشن__اي__ى) اوس_ت و مي__م، مج__د و عظمت اوست».

1- تُسْتَ_____ر مع____رب ش__وشت___ر است .

2- منسوبه به بَلَد: شهرآباد. اين نام به جاهاى متعددى اطلاق شده است ؛ از جمل__ه شه__ركى در ن__زديك__ى نَسَف (نخشب) و از جمله شهرهاى معم___ور م__اوراء النه__ر ب____وده اس__ت .

(294) سرگذشت تفسير

چه بسا مواردى كه تسترى، آيه را تأويل كرده كه ظاهر عبارت، آن را برنمى تابد و تنها ذوق صوفيانه، او را به چنين تأويلى واداشته است ؛ از جمله، در تفسير آيه « وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ» (1) مى گويد: «خداوند، در حقيقت، معناى خوردن را - از اين آيه - اراده نكرده است ؛ بلكه مقصود همّت گماشتن است ؛ يعنى همّت خود را صرف چيزى جز من نكن... ولى آدم از همّت گماشتن به غير او (خدا) در امان نماند و در نتيجه ديد آنچه ديد (آن بلا به سرش آمد)... همچنين است حال كسى كه مدّعى تصاحب چيزى باشد كه بر او روا نباشد ؛ و با توجه به ميل و هواى نفس خود، به آن دل بندد. آنگاه خداوند او را به خودش و آنچه نفسش به آن خو گرفته و فريفته شده، وامى گذارد ؛ مگر آنكه خداوند به او عنايتى كند و او را نگاه دارد و در برابر دشمن و نفس او را يارى كند... آدم، هنگامى كه در بهشت بود، از انديشيدن به خلود و

جاودانگى و تكيه بر تدبير خود، مصون نماند. نديدى كه بر اثر همين اعتماد بر وسوسه نفس، چه بر سر او آمد؟ شهوت و هواى نفس، بر علم و عقل و روشنايى دل او چيره گشت ؛ كه خداوند، بيشتر، مقدّر كرده بود ؛ همان گونه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است: هواى نفس و شهوت بر دانش و خ_رد، چيره مى گردند». (2)

در تفسير آيه «اِنَّ اَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ»(3) مى گويد: «منظور،

1- 35 / بق______ره .

2- تفسي__ر تُسْتَ__رى، صفح_ه 16 و 17 .

3- 96 / آل عمران .

معروف ترين تفاسير عرفانى (295)

مكّه مكرمه است و اين تفسير ظاهرى آيه است ؛ ولى باطن آيه، رسول خداست كه هركس خداوند بذر توحيد را در دلش كاشته است ب__ه او مى گ__رود». (1)

تسترى مى كوشد تا در وادى اخلاق و تزكيه نفس گام نهد و راه پاكى قلب و آراسته شدن به مكارم اخلاق را - آنگونه كه قرآن مى گويد - ارائه كند ؛ هرچند از طريق رمز و اشاره ؛ مثلاً در تفسير آيه «وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلاً جَسَدالَهُ خُوارٌ»(2) مى گويد: «عجل (گوساله) هر آنچه براى آدمى فراهم شود - از مال و منال و اهل عيال - است و آدمى از آن رهايى ندارد ؛ جز با فنا (نيست) كردن تمامى لذايذ و بهره هاى جسمانى. همان گونه كه عبادت كنندگان گوساله، جز با كشتن خويش رهايى نيافتند». (3)

در مواردى از اين دست، در مناسبت هاى مقتضى، از پند و اندرز و توجّه دادن به تهذيب نفس و تحليه به مكارم اخلاق فروگذار نكرده است و در اين راه از داستان هاى آموزنده زندگانى صالحان و آثار نيك

گذشتگان نيز شاهد مى آورد و گاه، به دفع اشكالاتى كه ممكن است بر ظواهر قرآن وارد كنند مى پردازد ؛ روى هم رفته، روش خوب و پسن__دي__ده اى اس__ت ك__ه ن__زد بيشتر مفسران نيك انديش و س__لامت پيش__ه اه__ل ذوق و ع__رف__ان ي__اف_ت مى ش____ود و در اي___ن راه م__وفّق ب__وده ان__د.

اين تفسير از مهم ترين تفاسير اهل تأويل به شمار مى رود و

1- تفسير تُسْتَرى، صفحه 41 .

2- 148 / اعراف .

3- تفسير تُسْتَرى، صفحه 60 .

(296) سرگذشت تفسير

سرشارترين منبع براى تفسيرنگاران پس از وى بر مشرب اهل عرفان است. در حقيقت، تفسير سلمى ادامه كارى است كه به دست سهل تُسترى آغاز شد و ادامه راهى است كه پيشينيان اهل تصوّف پيموده بودند. سُلَمى در اين تفسير، از گفته هاى تفسيرى ابن عطا و روايات منقول از امام صادق عليه السلام بهره گرفته و در كنار آن، به اقوال مشايخ ب__زرگ ص__وفي__ه و اه__ل ع__رف__ان ني_ز پ_رداخته است.

در مقدمه - پس از حمد الهى و درود بر محمّد و آل او - مى گويد: «چون ديدم آراستگان به علوم ظاهرى، در انواع فوائد قرآنى، همچون قرائات، تفاسير، مشكلات، احكام، اِعراب، لغت، مجمل و مفسر، ناسخ و منسوخ و جز آن پرداخته اند و هيچيك به گردآورى لحن الخطاب (1) آن از نظر اهل حقيقت نپرداخته است، مگر در مواردى پراكنده و بدون ترتيب كه منتسب به ابوالفضل بن عطا (2) و مواردى از امام جعفربن محمدالصادق عليه السلام بود ؛ خوشم آمد طرفه هايى را نيز كه از اهل حقيقت شنيده و پسنديده بودم،

1- لَحْ____نُ الْخِط____ابِ، اش____ارات و رم____وز ك__لامى اس__ت ك__ه از لا به لاى سخن به دست مى آيد .

2- از

سران و اقطاب صوفيه كه مورد تجليل و احترام فراوان بود. او در بغداد مى زيست و همانجا درگذشت. شرح حال او را عطار نيشابورى به تفصيل آورده است. ر.ك: تذكرة الاولياء، جلد 2، صفحه 63 - 57. وى در راه يارى منصور حلاج جان باخت. هردوى آنان در سال 309 درگذشتند. ر.ك: نصراللّه پورجوادى، مجموعه آثار سُلَمى، جلد 1، صفحه 68، مركز نشر دانشگاهى تهران، 1369 ش.

معروف ترين تفاسير عرفانى (297)

كنار آنها بگذارم و اقوال مشايخ اهل طريقت را بر آن بيفزايم و به ترتيب سوره ها درآورم ؛ تا جايى كه كوشش و تواناييم راه دهد ؛ و از خ__دا خ__واست__م ت__ا در اي__ن راه و در هم__ه اح__وال مرا يارى ده__د ك__ه او بهت_رين يارى دهندگان است» .

وى دراين تفسير، به معانى باطنى(تأويل)پيش ازمعانى (تفسير) پرداخته و بدين جهت راه نكوهش را به سوى خود گشوده است .

ابن تيميّه (متوفاى 728) او را به جعل و بدعت متهم ساخته، مى گويد: «آنچه در تفسيرش از امام جعفربن محمدالصادق روايت كرده است، همگ__ى ك__ذب و افت__را ب__ر وى است ؛ هم__ان گ__ون_ه ك__ه ديگران ب___ر وى افت__را بست__ه ان__د». (1)

شمسُ الدّين ذَهبى (متوفاى 748) در «تَذْكِرَةُ الْحُفّاظ» (جلد 3، صفحه 1046) مى گويد: «سُلَمى تفسيرى دارد كه فجايع و تأويلات ص____وفي____ه را درب__رگ__رفت____ه اس___ت».

اين ها حَمَلاتى است كه به اين تفسير و مفسر آن كرده اند. اكنون ببينيم در اين تفسي__ر چه هست ك__ه اي_ن ان__دازه مورد هجوم قرار گرفته است؟

گزارشى از تفسير سُلَمى ؛ اين تفسير، همان گونه كه نويسنده در مقدمه آن، يادآور شده، تنها به تأويل آيه هاى قرآن پرداخته و تا آنجا كه توانسته از اقوال اهل عرفان

در اين زمينه بهره گرفته است. روايات منسوب به امام صادق عليه السلام را كه در تفسير باطنى قرآن و تأويل از ايشان نقل شده نيز آورده است كه برحسب شمارش، سيصد و اند (324) مورد است و با عنوان قال جعفر، آنها

1- ابن تيميه، منهاج السنه، جلد 4، صفحه 155 .

(298) سرگذشت تفسير

را ياد مى كند. و گاه از پيامبر صلى الله عليه و آله نيز روايت مى كند.

عمده آنكه نسبت دادن اين گونه مطالب ناهمگون - كه با فهم متعارف سازگارى ندارد - به بزرگان دين و پيشوايان معصوم، هرچند به صورت «رُوِىَ» ي_ا «قيل» باشد، روا نيست.

مثلاً در تبيين بسم اللّه مى گويد: «رُوِىَ عَنِ النَّبِىِّ صلى الله عليه و آله أَنَّ الْباءَ بَهاءُ اللّهِ وَ السّينَ سَناءُ اللّهِ وَ الْميمَ مَجْدُ اللّه و از امام عَلِىُ بْنُ مُوسَى الرِّضا، از پدرش، از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «اَلْباءُ بَقاؤُهُ وَ السّينُ اَسْماؤُهُ وَ الْميمُ مُلْكُهُ. فَايمانُ الْمُؤْمِنِ ذِكْرٌ بِاَسْمائِهِ وَ الْعارِفِ فَناهُ عَنِ الْمَمْلَكَةِ بِالْمالِكِ لَها ؛ وَ قالَ اَيْضا: بِسْمِ، ثَلاثَةُ أَحْرُفٍ: باءٌ وَ سينٌ وَ ميمٌ. فَالْباءُ بابُ النُّبُوَّةِ وَ السّينُ سِرُّ النُّبُوَّةِ الَّتى اَسَرَّ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله بِه اِلى خَواصِّ اُمَّتِه وَ الْميمُ مَمْلَكَةُ الدّينِ الَّذى يَعُمُّ الاَْبْيَضَ وَ الاَْسْوَدَ». روايت شده از پيامبر كه باء نور الهى است و سين بلندترين قله خداوندى است و ميم برترى بزرگ خدا است. باء بقاء خدا است و سين نام هاى او و ميم مملكت او. پس ايمان مؤمن يادى از اسماء او است و شناسايى به او فنا مى شود. در او از مملكت او به مالك مملكت و فرمود همچنين بِسْمِ سه حرف است باو سين و ميم پس

باء باب نبوّت است و سين سرّ نبوّت آنكه به پنهانى پيامبربه بعضى خواصّ خود فرموده و ميم مملكت دين است آنكه همه سفيد و سياه را شامل مى شود.

ملاحظه مى شود كه چه مطالب بى پايه اى به مقام عصمت نسبت داده شده كه نه فقط افترا و كذب است، بلكه مقام والاى علمى و بينش سرشارامام معصوم ازاحتمال صدورچنين گفته هاى نهى برى است.

اساسا از بى مايگى است كه باء حرف جرّ و اسم را، يك مادّه پنداشته اند! و همچنين الف و لام لفظ جلاله را كه از ريشه اِله

معروف ترين تفاسير عرفانى (299)

ج__داس____ت، را من__دم__ج و ب__ه ه__م پي__وست__ه گم__ان كنن__د.

صدور اين گونه گفته هاى حساب نشده از سران صوفيه مانند شبلى و جنيد و ابن عطا و واسطى و ديگران كه از آنان نيز نقل كرده، دور نيست و با شيوه آنان در ابهام گويى يا نامفهوم گويى س__ازگ__ار اس__ت ؛ ول__ى نسب__ت دادن آن به معصومين عليهم السلام ك_____ام_____لاً جف____اس_ت.

ضمنا پوشيده نباشد كه مفسّر محترم، مشرب كلامى جبرى گرى خويش را در كنار صوفى گرى از ياد نبرده، گاه و بى گاه از آن دم مى زند. (البت___ه، عم___ده ع__رف__اى اهل سنّت، جب______رگ___را هستن____د) .

در ذيل آيه «يُريدُ اللّهُ اَلاّ يَجْعَلَ لَهُمْ حَظّا فِى الاْخِرَةِ»(1) مى گويد: «شَغَلَهُمْ فيما فيهِ هَلاكُهُم، مِنْ تَدْبيرِ اَنْفُهِسِم وَ طَلَبِ مَعاشِهِم؛ وَ قَدْ سَبَقَ الْقَضاءُ فيهِمْ فَلا تَغْييرَ وَ لا تَبْديلَ»: آنان را به آنچه هلاكتشان در آن است مشغول داشته است: آنان را به پرداختن به خويش و كوشش در زندگى واداشته است تا از انديشيدن درباره زندگى جاويد بازشان دارد ؛ زيرا قضاى الهى - كه در آن، تغيير و تبديلى نيست - در ازل چنين تقدير كرده است: «جَفَّ الْقَلَمُ بِما هُوَ كائِنٌ»! (2)

از اين گونه شطحيات (لغزش هاى گفتارى) در اين تفسير

-

1- 176 / آل عم__________ران .

2- اين حديث با اختلاف تعابير در جوامع اهل سنت آمده است ؛ از جمل__ه صحي__ح بخ__ارى، جل_د 8، صفح__ه 152، ب_اب القدر (باب 2) .

(300) سرگذشت تفسير

هم_انند ديگ_ر تفاسير صوفيان تندرو - بسي__ار ي__افت مى ش__ود. 3 _ تفسير قُشَيْرِى (لَطائِفُ الاِْشارات)

تأليف ابوالقاسم عبدالكريم بن هوازن قشيرى نيشابورى ؛ زادگاه قشي__رى، در يك__ى از روست_اه_اى اط_راف نيشابور است.

وى در سال 465 در نيش__ابور ديده بر جه__ان ف__رو بست. (1)

تفسير وى ادامه و استمرار تفسير باطنى صوفيانه است و بيشتر بر تأويلاتى مبتنى است كه گاه با ظاهر عبارت سازگارى ندارد ؛ با وجود اين، كوشيده است تا (به اصطلاح صوفيان) ميان علوم حقيقت و علوم شريعت توافق دهد. كوشش وى مبتنى بر اين بود كه هيچ تعارضى ميان آن دو نيست و هر سخنى كه مخالف آن دو باشد در حقيقت خروج عليه آنها به شمار مى رود ؛ چون هر ش__ريعت__ى ك__ه ب__ه ت__أييد حقيق__ت ن__رس__د پ__ذي__رفت__ه نيست و هر حقيقتى كه مقيّد به شريعت نباشد دست يافتنى نيست ؛ بن__اب__راين چن__انك__ه در «رساله قشيريه» آمده است ؛ شريعت پرستيدنى و حقيقت، ديدن_ى است. (2)

وى در اين تفسير كوشيده است ثابت كند كه هر نكته كوچك يا بزرگ در علوم صوفيه، اصلى قرآنى دارد و اين امر با عنوان خاصى تبلور و ظهور يافته است ؛ چنانكه اصطلاحات صوفيانه

1- ر.ك: نَفَحاتُ الاُْنْس، صفحه 291. ذهبى: سير اعلام النبلاء، جلد 18، صفح____ه 229. ت____اري__خ اب__ن خلك____ان، جل____د 3، صفح__ه 206 .

2- ر.ك: ال__رس___ال___ة القشي___ري__ه، صفح_____ه 46. مق__دم___ه لط__ائف الاش__ارات، جلد 1، صفحه 18 .

معروف ترين تفاسير عرفانى

(301)

مانند ذكر، توكل، رضا، ولى و ولايت، حق، ظاهر و باطن و قبض و بسط، به طور صريح در متن و نص قرآن آمده است. هنگام خواندن اين تفسير به اين نتيجه قطعى خواهيد رسيد كه صوفيه اصول و فروع مرام خويش را از قرآن كريم برگرفته اند و برخلاف پندار بسيارى از پژوهشگران كه معتقدند تصوف اسلامى متأثر از جريانات خارجى و برگرفته از فلسفه يونان و ايران باستان و هند است، علوم ايشان برگرفته از ديگران و وارداتى نيست ؛ همچنين به نبوغ قشيرى پى مى بريد كه هنگام تفسير آيه هايى كه هيچ اصطلاح صوفيانه در آنها به كار نرفته است مانند آيات طلاق، رموزى را درب__اره مص__احبت و مص_احب استخراج مى نمايد و از روابط پيامبر صلى الله عليه و آله و اصحابش اشاراتى درباره شيخ و مريدان به دست مى آورد و از جلوه هاى طبيعى مانند خورشيد و ماه و باران و كوه ها اشاراتى به دست مى دهد كه ارتباطى تنگاتنگ با رياضت هاى نفسانى و مجاهدت ها و يا مكاشفه ها و مواصلات صوفيان دارد. بنابراين، تفسير وى از موفّق ترين تفاسير صوفيانه است ؛ چون توانسته است در آن، شريعت و طريقت را با هم پيوند دهد و نيز سالم ترين آن هاست ؛ از حيث وارد نشدن در ورطه ت__أوي__لات دورى ك__ه ظ__اه__ر لف__ظ از آنه__ا رويگ__ردان است.

در تفسير وى، گاه تأويلات دورى به چشم مى خورد كه ظاهرا تفسير به رأى به شمار مى آيد؛ مثلاً هنگام تفسير آيه «وَ عَهِدْنا اِلى اِبْراهيمَ وَ اِسْماعيلَ اَنْ طَهِّرا بَيْتِىَ لِلطّائِفينَ وَ الْعاكِفينَ وَ الرُّكَّعِ

(302) سرگذشت تفسير

السُّجُودِ»(1) مى گويد: «درظاهرعبارت، به پاكيزه نگاه داشتن بيت اللّه امر شده ولى اشاراتى كه از آيه برمى خيزد دالّ بر تطهير دلهاست

و تطهير بيت، آن است كه آن را از آلودگى ها و پليدى ها پاك نگهدارند و تطهير دل ها، حفظ و نگهدارى آنها از روى كردن ب__ه اغي__ار و بيگ__انگ__ان است؛ و ط__واف حُجّاج ب__ه گرد بيت اللّه در زبان شرع معل__وم است و طواف معانى نيز ب__راى اه__ل ح__ق معل__وم ؛ در نتيج___ه، معانى، گرد دل هاى عارفان در طوافند و حقايق درون دل هاى موحّ__دان مستق__رّند. (2)

جامه عمل درپوشم و به يارى خداوند در اوايل سال 520 به نگارش آنچه قصد كرده بودم آغاز كردم و نام آن را «كَشْفُ الاَْسْرارِ وَ عُدَّةُ الاَْبْرار» نهادم. اميد است كه نام آن با محت___واى آن همس____از درآي____د. ت__وفي__ق از خ__داس__ت». (1)

ام__ام ش__رح ح___ال خ__واج__ه عب___داللّه انص___ارى: وى ام____ام و پيش_وا و ح__اف__ظ ب__زرگ، اب__واسم__اعي__ل عب__داللّه بن محم__دبن على بن محمد انصارى هِرَوى از ذرّيه صحابى رس__ول اك__رم صلى الله عليه و آله ، ابوايّ_وب انص_ارى است.

او در سال 396 در هرات ديده به جهان گشود و در سال 481 در همان شهر درگذشت و آرامگاه وى زيارتگاه آن ديار است. او در زمينه هاى ادب عربى، فقه، حديث، تاريخ و علم انساب بهره فراوانى داشت و در تفسير، پيشوايى كامل به شمار مى آمد ؛ در تصوّف نيكو سيرت بود و به كسب و كار مشغول نگشت و به آنچه مريدان و پيروان وى - در هر سال يك يا دو بار به طور گروهى - براى او مى آوردند اكتفا مى كرد. پول نقد و هداياى ديگرى را كه به دست مى آورد، به طلبكاران قصاب و نانوا مى پرداخت و بخشى از آن را كه اضافه مى آمد انفاق مى كرد. از پادشاه و اركان دولت چيزى دريافت نمى كرد و به ندرت به آنان توجه مى نمود و هرگز

1- كَشْفُ الاَْسرار وَ عُدَّةُ الاَْبْرار، جلد 1، صفحه 1 .

(304) سرگذشت تفسير

به ديدن آنان نمى رفت و ارزشى برايشان قايل نبود ؛ بدين سبب در نظر مردم عزيز بود و مقبوليت عام يافته بود. مردم، حدود 60 سال بدون هيچ مزاحمتى از او پيروى كردند و امرش را مطاع دانستند.

بارها آزموده شد و

در راه خدا آزار ديد. مقامات و داستان هايى دارد كه ش_رح حال نويسان در آث_ارشان آورده اند. (1)

اما ميبدى ؛ او امامِ سعيد رشيدالدين ابوالفضل ابن ابى سعيد، احمدبن محمدبن محمود ميبدى است (2) و پدر وى جمال الاسلام ابوسعيد است كه يك سال قبل از خواجه (در سال 480) درگذشت و از اين معلوم مى شود كه مِيْبُدِىّ، خواجه را درك كرده و ديده است و لذا سيره نويسان و شرح حال نويسان گفته اند كه ميبدى نزد خواجه به شاگردى پرداخته است. (3) او پس از چهل سال از درگذشت استادش (در سال 520) نگارش تفسير استاد را برعهده گرفت. ميبد شهرى است در اطراف يزد در مركز ايران.

از اين تأليف ارزشمند چنين برمى آيد كه وى جايگاه بلندى در فضل و ادب داشته است ؛ به ويژه در ادبيات فارسى پيشرفته آن روز كه با به كارگيرى سجع هاى مستحكم و توصيفات قوى،

1- ر.ك: ذَهَبى، تَذْكِرَةُ الْحُفّاظ، جلد 3، صفحه 1183، شماره 1028، سَيْ__رِ اَعْ__لامِ النُّبَ_لاءِ، جلد 18، صفحه 503، شماره 260 .

2- ر.ك: مق_دم_ه اين تفسير به قلم اكبر على اصغر حكمت .

3- ر.ك: دهخدا، لغت نامه، ذيل حرف راء؛ به نقل از تاريخ ادبى ايران، نوشته ادوارد براون، ذيل صفحه 375 و دكتر صفا، تاريخ ادبيات ايران، جل__________د 2، صفح________ات 257، 883، 930 و 932 .

معروف ترين تفاسير عرفانى (305)

عباراتى را در نهايت شيوايى و روانى در تعبير عرضه كرده است .

تفسير وى از بزرگ ترين و حجيم ترين كتب تفسيرى است كه بر طريقه عرفانى و مشرب صوفيانه نوشته شده است. اين تفسير در ده جلد بزرگ در بهترين سبك و زيباترين عبارات

ادبى مستحكم نوشته شده است ؛ بن__اب__راين، از جمل__ه تف__اسي__ر ممت__از ادب__ى و ع__رف__انى است كه ب__ه زبان فارسى نگارش يافته است و مورد توجه و مراجعه اديبان و عارفان فاضل قرار گرفته است. روش تفسيرى وى در سه نوبت است:

نوبت نخست: تفسيرظاهرى آيه است ؛ درحدّ ترجمه ظاهرى آن.

نوبت دوّم: بيان وجوه معانى و قرائت ها و اسباب نزول و بيان احك__ام و ذك_ر اخبار و آثارى است كه به من__اسبت آم__ده است.

نوبت سوّم: در بيان رمزها و اشارات عرفانى و نكات لطيف و ظريف و دقيقى است كه از روح و درون عبارات برگرفته شده است و اين، همان شاه بيت تفسير وى به شمار مى آيد.

تمام اين نوبت هاى سه گانه در عباراتى شيوا و مسجّع و با توصيفى لطيف و ظريف آمده است ؛ چنانكه اين گونه نگارش، روش بيشتر اصح___اب تفسي___ر ع_رفانى است.

از جمله چيزهايى كه به اين تفسير ارزشمند بها داده است، فراوانى و انبوهى موارد استشهادى آن است كه به مناسبت از آيات و عبارات مشابه در قرآن آورده است و اين خود از تسلط و چيرگى مؤلف بر معانى قرآن و انواع مختلف آيات قرآنى حكايت مى كند. در اينجا، به برخى از آنها اشاره مى شود:

(306) سرگذشت تفسير

هنگام تفسير آيه شريفه «وَ اَوْفُوا بِعَهْدى اوُفِ بِعَهْدِكُم»(1) مى گويد: «مانند اين آيه در قرآن فراوان است» ؛ و در ادامه، آيات زير را به مناسبت ذكر مى كند و هر آيه را به طرزى شيوا ترجمه مى كن___د ؛ كه آنه___ا را با ت__رجم__ه او مى آوري__م:

«اُدْعُونى اَسْتَجِبْ لَكُم»(2) «فَاذْكُرُونى اَذْكُرْكُم»؛ (3) بنده من درى ب____رگش_____اى ت__ا درى ب__رگش_____اي____م.

«وَ اَنابُوا اِلَى اللّهِ

لَهُمُ الْبُشْرى»؛(4) دَرِ انابت برگشاى تا در بشارت برگشاي_م.

«وَ ما اَنْفَقْتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ» ؛(5) در انفاق برگشاى تا درِ خَلَف ب_رگش__ايم.

«وَ الَّذينَ جاهَدوُا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا» ؛(6) در مجاهدت ب_رگش___اى ت____ا در ه_____داي__ت ب__رگش___اي___م.

«ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُورا رَحيما» ؛(7) در استغفار ب_رگش__اى ت___ا در مغف_____رت ب___رگش_____اي__م.

«لَئِ_نْ شَكَ_رْتُ_مْ لاََزي_دَنَّكُ_مْ» ؛(8) در شكر برگشاى تا در زيادت نعمت برگش_اي_م .

«وَ اَوْفُوا بِعَهْدى اوُفِ بِعَهْدِكُمْ» ؛(9) بن__ده م__ن به عهد من

1- 40 / بق______ره .

2- 60 / غ___اف_ر .

3- 152 / بق____ره .

4- 17 / زم_____ر .

5- 39 / سب______أ .

6- 69 / عنكبوت .

7- 110 / نس____اء .

8- 7 / اب___راهي_م .

9- 40 / بق______ره .

معروف ترين تفاسير عرفانى (307)

وازآى ت__ا ب__ه عه__د ت__و وازايم.(1)

اين گونه، از سبك و شيوه اى خوب و عالى و اسلوب ادبى شيوا برخوردار است كه مؤلف در بيشتر عبارات تفسيرش بر آن شيوه و سبك رفتار كرده است ؛ به خصوص در نوبت سوّم ؛ به نحوى كه در آن، ظرافت و لطافت ذوق لطيف عرفانى و طراوت ادب والاى فارسى چنان در هم آميخته اند كه سمبلى از جمال و زيبايى است. چيره دستى مؤلف و نيز تسلط و احاطه او بر ادب والاى فارسى هنگامى بروز و ظهور مى كند كه ما آن زيبايى و فريبايى را كه در بيانى ادبى، به زبان فارسى متين و جزيل و با عباراتى سهل و آس__ان و روان آم__ده است دريابيم.

اينك نمونه هايى از نوبت سوّم كه ويژه مباحث عرفانى است مى آوري_____م.

هنگام تفسير آيه «يا بَنى اِسْرائيلَ

اذْكُرُوا نِعْمَتِىَ الَّتى اَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ اَوْفُوا بِعَهْدى اوُفِ بِعَهْدِكُمْ وَ اِيّاىَ فَارْهَبُونِ» (2) مى گويد: پير طريقت گفت: «الهى! كار آن دارد كه با تو كارى دارد ؛ يار آن دارد كه چون تو يارى دارد ؛ او كه در دو جهان تو را دارد هرگز كى تو را بگذارد! عجب آن است كه او كه تو را دارد از همه زارتر مى گدازد. او كه نيافت به سبب نايافت مى زارد ؛ او كه يافت بارى چرا مى گدازد .

1- كشف الاسرار، جلد 1، صفحه 176 .

2- 40 / بق_ره .

(308) سرگذشت تفسير

در بر آن را كه چون تو يارى باشد گر ناله كند سياه كارى باشد»

«وَ اِيّ_اىَ فَ_ارهَبُونِ» هم__ان است كه گفت: «وَ اِيّاىَ فَاتَّقُونِ». (1)

رهبت و تقوى، دو مقام است از مقامات ترسندگان ؛ و در جمله ت__رسن__دگ_ان راه دين بر شش قسم اند: تائبانند و عابدان و زاهدان و ع_الم_ان و ع_ارف_ان و ص_دّيقان.

تايبان را خوف است ؛ چن__انك__ه گف__ت: «يَخافُونَ يَوْما تَتَقَلَّبُ في___هِ الْقُلُ__وبُ وَ الاَْبْص___ارُ». (2)

و ع_اب_دان را وَجَ_ل: «اَلَّذي_نَ اِذا ذُكِ_رَ اللّ_هُ وَجِلَ_تْ قُلُوبُهُ_مْ». (3)

و زاه__دان را رهب__ت: «يَ___دْع_ُونَن___ا رَغَب___ا وَ رَهَب____ا» .(4)

و عالمان را خشيت: «اِنَّما يَخْشَ_ى اللّهَ مِنْ عِب_ادِهِ الْعُلَمؤُا» .(5)

و عارفان را اِشفاق: «اِنَ الَّذينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ» .(6)

و ص____دّيق___ان را هيب__ت: «وَ يُحَ__ذِّرُكُ__مُ اللّ__هُ نَفْسَ__هُ» .(7)

امّا خوف، ترس تائِبان و مبتديان است ؛ حصار ايمان و ترياق و سلاح مؤمن. هر كه را اين ترس نيست، او را ايمان نيست ؛ كه ايمنى را روى نيست ؛ و ه__ر ك__ه را هس__ت، به قدر آن ترس ايمان است.

و وَجَل، ترس زنده دلان

است كه ايشان را از غفلت رهايى دهد ؛ و راه اخلاص بر ايشان گشاده گرداند و امل كوتاه كند ؛ و چنانك

1- 41 / بق______ره .

2- 37 / ن_____ور .

3- 35 / ح______ج .

4- 90 / انبي___اء .

5- 28 / ف__اط___ر .

6- 57 / مؤمنون .

7- 28 / آل عمران .

معروف ترين تفاسير عرفانى (309)

وجل از خوف مِه است، رهبت از وَجَل مِه. (1) اين رهبت عيش مرد بِبَرَد و او را از خلق بِبُرَد و در جهان از جهان جدا كند. اين چنين ترسنده، همه نفس خود غرمت بيند ؛ همه سخن خود شكايت بيند ؛ همه كِرد خود جنايت بيند. گهى چون غرق شدگان فرياد خواهد ؛ گهى چون نوحه گران دست بر سر زند ؛ گهى چون بيماران آه كند ؛ و از اين رهبت اشفاق پديد آيد كه ترس عارفان است ؛ ترسى كه نه پيش دعا حجاب گذارد، نه پيش فراست بند ؛ نه پيش اميد ديوار. ترسى گدازنده كشنده، كه تا نداى «اَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ اَبْشِرُوا»(2) نشنود نيارامد. اين ترسنده را گهى سوزند و گاه ن__وازن__د ؛ گه__ى خ__وانن__د و گ__اه كشن__د ؛ ن__ه از سوختن آه كن__د و ن__ه از كشت__ن بن_ال_د.

كَمْ تَقْتُلُونا وَ كَمْ نُحِبُّكُمْ يا عَجَبا كَمْ نُحِبُّ مَنْ قَتَلا

از پس اشفاق، هيبت است - بيم صدّيقان - بيمى كه از عيان خيزد ؛ و ديگر بيم ها از خبر چيزى در دل تابد چون برق ؛ نه كالبد آن را تابد، نه جان طاقت آن دارد كه با وى بماند ؛ و بيشتر اين

در وقت وج__د و سم__اع افت__د ؛ چن__انك «كلي__م» را افتاد به «طور»: «وَ خَ__رَّ مُوسى صَعِق__ا» (3)و تا نگ__ويى ك___ه اين هيبت از تهديد افت__د كه اي__ن از اط_لاع جبّار افت_د.

يك ذرّه اگر كشف شود عين عيان نه دل برهد نه جان نه كفر و ايمان

1- «مِه» - به كسر ميم - به معناى بزرگ در مقابل «كِه» به معناى كوچك .

2- 30 / فصّلت .

3- 143 / اعراف .

(310) سرگذشت تفسير

هذا هُوَ الْمُشارُ اِلَيْهِ بِقَوْلِه صلى الله عليه و آله : «حِجابُهُ النُّورُ لَوْ كَشَفَها لاََحْرَقَتْ سَبَحاتُ وَجْهِه كُلَّ شَىْ ءٍ اَدْرَكَهُ بَصَرُهُ» حجاب او نور است اگ__ر آن را ظ___اه__ر س__ازد ه__ر آين__ه وزاند پرتو روى او بر چي___زى را كه چش__م آن را دري__اب___د . (1)

كشف الاسرار، جلد 1، صفحه 178 - 175 .

معروف ترين تفاسير عرفانى (311)

«ايجاز البيان فى الترجمه عن القرآن» تفسيرى ارائه كرده ايم كه ش_ايست_ه است ب__دانج__ا م__راجع_ه ش__ود».

تنها بخش اندكى از آغاز اين تفسير (ايجاز البيان) تا تفسير آيه 253 از سوره بقره به دست آمده كه در پايان آن توشيحى از مؤلّف به شرح زير برجاى مانده است: «بخش هستم از تفسير «ايجاز البيان فى الترجمة عن القرآن» به پايان آمد و در پى آن، بخش نهم كتاب با تفسير آيه شريفه «تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ»(2) آغاز مى شود. اصل اين تفسير _ بدون پاكنويس شده باشد _ به خط خودم نوشته شده است ؛ و محمد بن على بن محمد بن احمد بن عربى حاتمى طائى اين تفسير را در روز جمعه بيست و دوم ذوالقع__ده س__ال 621 نگاشته است. (3)

اين تفسير در حاشيه تفسير «رَحْمَةٌ مِنَ الرَّحْمان» (4) (جلد اول از ص 7 تا ص 378) به چ___اپ رسي__ده است.

وى همچنين به دو تفسير ديگر اشاره مى كند كه يكى آن دو «التفسير الكبير» نام دارد. در ص 194 از جلد چهارم «فتوحات» در اين مورد مى گويد: «بدان كه _ همان گونه كه در كتاب «التفسير الكبير» خود شرح داده ايم _ هر ذكرى كه برخلاف مفهوم نخستين آن نتيجه دهد، به يقين اين امر به نتيجه اى كه از حال ذاكر

1- 135 / آل عم_ران .

2- 253 / بقره .

3- ر.ك: محمود محمود الغُراب، رَحْمَةٌ مِنَ الرَّحْمانِ فى تَفْسيرِ و اِشاراتُ الْقُرْآن، ج 1، ص 378 .

4- بزودى از آن سخن مى گوييم .

معروف ترين تفاسير عرفانى (313)

برمى خي_____زد دلال_____ت مى كن_____د».

دومين تفسير، «التفسير» يا «تفسير القرآن» نام دارد چنانكه در صفح__ات 86 و 114 از جل___د اول و ص

64 جل___د س__وّم «فت__وح__ات» ب__دان اشاره كرده است.

اي___ن ك___ه اي__ن دو تفسي__ر هم__ان دو تفسير پيشگفته است ي____ا ج_____ز آن روش____ن نيس____ت.

تفاسير منسوب به ابن عربى ؛ تفاسيرى وجود دارد كه نام ابن ع__ربى بر آن نه__اده ش___ده است.

1 _ «ايجازُ الْبَيانِ فِى التَّرْجُمَةِ عَنِ الْقُرآن» ؛ كه در نهايت ايجاز و اختصار نوشته شده است و چنانكه اشاره كرده ايم، بخش اندكى از آن در حاشيه تفسير «رحمة من الرحمان» به چاپ رسيده است.

2 _ «رَحْمَةٌ مِنَ الرَّحْمانِ فى تَفسيرِ وَ اِشاراتُ الْقُرْآنِ» ؛ از سخن___ان شي__خ اكب___ر محي__ى ال__دّي_ن ابن ع__رب__ى اس__ت ك__ه محم___ود محم___ود غ___رّاب از علم__اى مع__اص__ر ساكن دمشق (سوريه) آن را جمع آورى كرده است.

اين كتاب، تفسيرى ناقص و پراكنده است. مؤلف گزيده هايى از سخنان ابن عربى را در آثارش جمع آورى كرده است ؛ به ويژه مواردى كه ابن عربى در «فتوحات» از تفسير آيه اى و يا اشاره به معنايى از معانى قرآن سخن به ميان آورده است ؛ از اين رو اين تفسيرتمام آيات قرآن را دربرنمى گيرد.

اين كتاب در سال 1410 ق / 1989 م در دمشق در 4 جلد چاپ گرديد. جالب آنكه مؤلف اين كتاب، از شَطَحِيّات (لغزش هاى گفتارى) فراوانى كه در «فتوحات» بسيار يافت مى شود چيزى

(314) سرگذشت تفسير

نياورده و ظاهرا حرمت ابن عربى را در انظ__اره نگاه داشته است.

3 _ «تفسير القرآن الكريم» ؛ تفسيرى دو جلدى كه انتساب آن به ابن عربى، مشهور است. تفسيرى است كه به شيوه اهل تأويل نگارش يافته و گاه، شطحياتى نيز در آن يافت مى شود و بدين جهت، برخى نسبت آن را به ابن عربى، مورد ترديد قرار داده و آن

را نوشته كمال الدين ابوالغنائم عبدالرزاق كاشى سمرقندى (متوفاى 730) دانست__ه اند. گ__رچ__ه احتم__ال مى رود كه گردآورى او باشد ولى اصل مطالب از آنِ ابن عربى است و از نوشته هاى او فراهم شده است .

شيخ محمد عبده در اين باره گفته: «آن تفسير رمزى كه به شيخ اكبر محيى الدين ابن عربى نسبت مى دهند در حقيقت به باطنى مسلك مشهور، كاشانى تعلق دارد و در آن گرايش ها و آرائى وج__ود دارد كه دين خ__دا و كتاب عزيز از آن بي__زار اس__ت». (1)

از اين گذشته، ابن عربى در ادعاهاى خود مبنى بر تابش اشراقات ربّانى بر قلب وى به مبالغه و اغراق گراييده و مدّعى گشته است كه هر آنچه از معانى رمزى قرآن كه بر زبان اهل حقيقت (مراد وى از اهل حقيقت، صوفيان حقيقى است) جارى مى گردد در حقيقت شرح و تفسيرى است بر منظور و مراد الهى ؛ و اهل اللّه (صوفيه) به شرح كتاب خدا سزاوارترند ؛ چون ايشان علوم خويش را به طور مستقيم و بى واسطه از خداوند دريافت مى كنند و آنچه درباره قرآن مى گويند برخاسته از بصيرت است ؛ اما اهل

1- تفسير المَنار، جلد 1، صفحه 18 .

معروف ترين تفاسير عرفانى (315)

ظاهر، آن چه اظهار مى نمايند برخاسته از گمان و تخمين است ؛ و بالاتر از اين، وى معتقد است كه هيچ شك و ترديدى در تفاسير اهل حقيقت راه ندارد و در حقيقت آن تفاسير - همانند خود قرآن كريم - عين صدق و حقّند. در نتيجه، اگر قرآن كريم به دليل اينكه از جانب خداوند نازل شده هيچ باطلى در آن راه ندارد، اقوال و آراى اهل حقيقت در تفسير قرآن نيز چنين

است و هيچگاه باطل به آن ها راه ندارد ؛ چون اين آراء و اقوال نيز از جانب خداوند بر دل هاى آنان نازل گشته است. ابن عربى تمام اين مبادى و مبانى را - صريح و بى پرده - در «فتوحات» گفته است. وى مى گويد: «خداوند هيچ مخلوقى را شديدتر و سخت تر از ظاهرگرايان، عليه اهل اللّه - كه به طور ويژه و با عنايت خاص او در خدمت اويند و عارف به او هستند و همو اسرار خلق را به آنان ارزانى داشته و معانى كتاب خويش و اشارات خطاب خود را به آنان آموخته - نيافريده است و ايشان (ظاهرگرايان) نسبت به اين دسته، مانند فراعنه نسبت به پيامبران عليهم السلام مى باشند و از آنجا كه بر حسب علم ازلى، واقع امر چنين بود - چنانكه در گذشته اشاره كرديم - اصحاب و ياران ما به رمز و اشارت پناه بردند ؛ همان گونه كه مريم عليهاالسلام براى دورى از اهل افك و مُلحدان، به فرمان حق، به اشاره پناه برد ؛ لذا سخنان ايشان در شرح قرآن كريم - كه هيچ باطلى در آن راه ندارد ؛ به صورت اشاره و رمز است ؛ اگر چه اين اشارات، حقايق و تفاسيرى است از معانى سودمند قرآن ؛ و تمام آن اشارات را علاوه بر تقريرى كه از عموم آيات عرضه مى دارند به خودشان برمى گردانند ؛ همان گونه كه صاحبان اين زبان - كه قرآن بر طبق

(316) سرگذشت تفسير

زبانشان نازل شده - آن را چنين مى فهمند ؛ در نتيجه خداوند به وسيله قرآن دو راه را برايشان عرضه كرده و فرموده است: «سَنُريهِم اياتِنا فِى الاْفاقِ وَ

فى اَنْفُسِهِم»(1) يعنى آيات و نشانه هايى كه در آفاق و در انفس ايشان (مردم) نازل گشته است ؛ لذا هر آيه اى كه نازل مى گردد دو چهره دارد: يكى آنكه [آدميان[ در نفوس خود مشاهده مى كنند و ديگر آنكه بيرون از نفس ايشان است. قرآن، خود، چهره اى را كه [مردم] در نفوس خود مى بينند اشاره مى نامد تا فقيه ظاهرگرا بدان انس و الفت گيرد ؛ ولى به دليل جهل و نادانى ظاهرگرايان به معانى سخن پروردگار و براى گريز از شرّ آنان و تبرئه خويش از اتهام كفرشان، بر آنها نام تفسير ننهاده است. عارفان در اين طريقه به سنت هاى هدايت الهى تأسّى نمودند ؛ خداوند، به حقيقت، قادر و تواناست كه آنچه از كتابش را كه از سوى اهل اللّه تأويل مى گردد تصريح و اعلام نمايد اما اين كار را نكرده است ؛ بلكه در ضمن كلمات و واژگان الهى كه به زبان عموم مردم نازل شده است، علوم و معانى ويژه ايى را گنجانده و خود دي___ده بصي___رت ايشان را گشوده و توان فهم آن را به ايش____ان ارزان___ى داشت___ه است». (2)

1- 53 / فصلت .

2- ر.ك: فتوحات مكيه، جلد 1، صفحه 279 .

معروف ترين تفاسير عرفانى (317)

شده است. البته كسان ديگرى چون زواره اى و ملا فتح اللّه كاشانى نيز، اين تفسير را مطابق با مذاق شيعه تغيير داده اند كه همه اين ها، حكايت از آن دارد كه اين تفسير تا چه اندازه مورد استقب_ال عم_وم بوده است .

اين تفسي__ر نخستي__ن ب__ار در سال 1279 ق در بمبئى چاپ شد و سپس در چاپخانه اقبال تهران در سال هاى 1317 و 1369 ش به چاپ اول و دوم رسي__د. در هن__د و پاكستان چاپ هاى متعددى از آن ب_ه عم_ل آم__د. ب__ه زب__ان اردو و پشت__و ني_ز ت__رجم__ه شده و در زيرنويس برخى قرآن هاى چاپ پاكستان آمده است. (1)

1- ر.ك: سيدمحمدعلى ايازى، شناخت نامه تفاسير، صفحه 275و276.

معروف ترين تفاسير عرفانى (319)

اللّه علي_ه.

وى علاوه بر اهتمام به مباحث فلسفى و حكمت، به شرح الحديث و تفسير علاقه بسيار داشت و در كنار كتب فلسفى و عرفانى، به شرح «اصول كافى» و تفسير قرآن نيز پرداخت. در زمينه تفسير به طور ناپيوسته، سوره هاى حمد، بقره (تا آيه 65)، نور، سجده، يس، واقعه، حديد، جمعه، طارق، اعلى، زلزال و آية الكرسى - در هف___ت مجل__د - تفسي__ر ك__رده و گفت__ه ان__د بر «تفسي__ر بيض__اوى» ني__ز ح__اشيه نوشته است.

در مقدّمه تفسير سوره «اعلى» چنين مى گويد:

«آن چه درپيش رو داريد، مطالبى است برگرفته از نكات قرآنى ؛

(320) سرگذشت تفسير

كه بر ذوق و شوق عرفانى استوار است و ديدگاه هاى باريك و ظريفى است كه بر كشف و شهود روحانى بنا نهاده شده است. نمايشى از ذوق و شوق سرشارى است كه به سالكان راه حقيقت و قاصدانِ صعود به ملكوت اعلا دست مى دهد ؛ افاضاتى است كه بر دل اين كمترين بندگان درگاه احديّت، تابيده و از فيوضات پروردگار صاحب جود و كرم سرشار گرديده است.

آن را براى كسانى مى نويسم كه حيات عقلانى، شنوايى باطنى، صفاى درونى و ديد معنوى دارند ؛ و آن را از مرده دلان و «اصحابُ القبور» دريغ داشته، ناشنوايان و كوردلان را نيز، كه همچون چهارپايان و «بهايم» در وادى حيرت سرگردانند و در زندگى زوال پ_ذي__ر غ__وط__ه ورن__د، مح__روم س__اخت__م».

كنايه از آنكه مطالب آورده شده در اين تفسير، فيوضات ملكوتى است كه از ملأاعلى بر او اف__اض__ه ش__ده و زن__ده دلان از آن به____ره من____د و م______رده دلان ب__ى به___ره اند.

اين بيان، به خوبى مى رساند كه تفسير خود را بر پايه تابش نور معرفت به دل بنا

نهاده و از اشراقات ربّانى كسب فيض نموده است ؛ لذا جنبه «خاصّ الخاصّى» دارد و درك آن مخصوص سالك__ان راه حقيقت است و اغي_ار از آن بى بهره اند.

نكته ها و ظرافت ها ؛ اين تفسير، چون بر عمق نظر و دقّت در انديشه استوار است، نكات و دقايق ظريفى دارد كه در خور اهميّت فراوان است. سوره و آيه و حتى جمله و عبارتى قرآنى نبوده كه اين شخصيت تيزبين و دانشمند نكته و ظرافتى را از آن بيرون نكشيده باشد ؛ و اين نكته، از ويژگى هاى اين تفسير گرانقدر به

معروف ترين تفاسير عرفانى (321)

شمار مى رود.

برخى از روايات عامى الاسناد كه در اين تفسير شريف آورده شده، كاملاً بى ارزش و احيانا متناسب با كرامت قرآن نيست و بهتر آن ب__ود ك__ه چنين روايات غريبى در اين جايگاه شامخ عرضه نشود.

در پايان اين مقال متذكر مى شويم: تفاسير بر مشرب اهل عرفان بيش از آن است كه نام برديم ؛ برخى كاملند مانند تفسير «بيان السعادة فى مقامات العبادة»، تأليف يكى از اقطاب صوفيه متأخر به نام سلطان محمدبن حيدر جنابذى گنابادى (متوفاى 1327) كه تاريخ پايان تأليف آن، سال 1311 است و براى اولين بار در سال 1324 در تهران به چاپ رسيد و سپس چاپ هاى متعددى در اي__ران و بيروت از آن انتش__ار ي__افت. اي__ن تفسي__ر ك__ام__لاً بر م__ذاق ص__وفي__ان و اهل عرفان و بر مبناى تأويل نوشته شده ول____ى از مح___دوده دي__دگ__اه تشيّ__ع ف__رات__ر ن__رفت__ه اس__ت.

برخى نيز ناقصند ؛ مانند تفسير علامه عارف شيخ محمدحسين اصفهانى نجفى (متوفاى 1308) كه مشحون از تحقيقات و تدقيقات نظرى است و بر مشرب اهل ذوق عرفانى اصيل نوشته

شده است و تا اواخر سوره بقره ادامه دارد كه در سال 1317ق به چاپ رسيد و به پيوست آن، زندگينامه اى به قلم برادرش حاج آقانوراللّه اصفهانى (متوفاى 1346ق) چاپ شده است.

تفاسيرى نيز وجود دارد كه در كنار تفسير ظاهرى، گاه به تأويل و تفسير باطنى قرآن نيز پرداخته اند ؛ مانند «تفسير صافى» ؛ يا به طور مستمر در پايان تفسير ظاهرى، اجمالى از تفسير باطنى

(322) سرگذشت تفسير

را آورده اند ؛ مانن__د «تفسي__ر نيش__ابورى» ؛ و اخي__را تفسير «روح المع__انى» آل__وسى بغ__دادى و تفاسير ديگرى از اين دست.

آنها باشد؟ تفسير بيانات آن چگونه است؟ آيا مى تواند نسل جديد را اقناع كند و با زبان و دانش و فرهنگ جامعه همگام باشد و آرامش و اطمينان قلبى او را فراهم سازد ؟

قرآن، خود چنين مى گويد: «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْيانا لِكُلِّ

تفسير در عصر جديد (323)

شَىْ ءٍ وَ هُدًى وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمينَ» (1)؛ قرآن را بر تو فرو فرستاديم تا همه مسائل را روشن كند و در همه مشكلات و نيازها رهنمونى خوب و رحمت و بشارتى براى همه مسلمانان باشد. قيد عموم در ذيل آيه، هم__ه نسل ه__ا و هم__ه زم_ان ها را فرا مى گيرد.

امام صادق عليه السلام در جواب كسى كه پرسيده بود: چگونه است كه با گسترش دامنه تلاوت و پخش و بحث در قرآن، طراوت و تازگيش فزونتر مى شود؟ فرمود: «زيرا خداوند آن را براى زمانى محدود و مردمى خاصّ نازل نكرده است ؛ لذا در هر زمان تازه و ب__راى هر گروهى ط_راوت بخش است ؛ تا روز قيامت». (2)

اين حقيقتى است كه صاحب نظران همواره، با مراجعه مكرّر به قرآن، با آن روبه رو بوده اند و اين باور كه قرآن، هميشه پاسخگوى نيازهاى روز است، هرچه بيشتر در دلهايشان استوار گ_رديده و تجربه نيز اين واقعيت را آشكار س_اخته است.

لذا با نگاهى به اين ميراث جاويدان، اين نكته به خوبى نمايان است كه تفاسير قرآن همواره مناسب با شرايط روز و به موازات تحوّلات علوم و تكامل بشرى در طىّ قرون، دگرگون گشته و فهم

1- 89 / نحل .

2- حضرت رضا عليه السلام از پدرش موسى بن جعفر عليه السلام نقل مى كند كه شخصى از حضرت صادق عليه السلام پرسيد: «ما بالُ الْقُرْآنِ لا يَزدادُ

عِنْدَالنَّشْرِ وَ الدَّرْسِ اِلاّ غَضاضَةً؟ فَقالَ: لاَِنَّ اللّهَ لَمْ يُنْزِلْهُ لِزَمانٍ دُونَ زَمانٍ وَ لا لِناسٍ دُونَ ناسٍ. فَهُو فى كُلِّ زَمانٍ جَديدٌ وَ عِنْدَ كُلِّ قَوْمٍ غَضٌّ اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ». صدوق، عيُونُ الاَْخْبارِ الرِّضا، جلد 2، صفحه 85، باب 32، شماره 32 .

(324) سرگذشت تفسير

آدميان، از جمله متفكران نيز تحوّل و تكامل يافته است و با توجّه به نكات دريافتى از پيشينيان، مطالب نوترى ارائه يا آن ها را تصحيح كرده اند.

چند نمونه ؛ براى روشن شدن بيشتر موضوع، به نمونه هايى اش__اره مى كني_م:

1 _ درباره منشأ تكوين جنين، مى خوانيم: «فَلْيَنْظُرِ الاِْنْسانُ مِمَّ خُلِ_قَ. خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ»(1) ؛ آدمى بنگرد [تا ببيند] از چه آفريده شده است؟ از آبى جهنده كه از ميان استخوان هاى صُلْبَ و ترائب بيرون مى جه__د!

«صُلْب»، استخوان هاى پشت و در اينجا مقصود مهره هاى كمر مرد است ؛ ولى درباره «ترائب» جاى بحث است و بيشتر و شايد قريب به اتفاق مفسران گذشته و حال، بر اين باورند كه مقصود، اضلاع، استخوان هاى رديف شده سينه زن است ؛ زيرا «تَرائِب» (جمع «تَريبه») به استخوان هاى جفت در بدن گفته مى شود و بيشتر مفسّران بدون توجّه به ساختار بدن و با گوش فراندادن به نداى دانش، به ويژه دانش كالبدشكافى، پنداشته اند كه «منى» از لاب_ه لاى استخ_وان ه__اى سين__ه زن ني__ز، هم__انند مه__ره ه__اى كم__ر م__رد، ت__راوش مى كن__د و منش__أ تك__وين جنين مى گردد.

شگفت آنكه مفسران نامى در عصر حاضر نيز دچار اين اشتباه شده اند ؛ از جمله طنطاوى، شريعتى، صاحب «تفسير نمونه» و برخى ديگر، توجّه نكرده اند كه علاوه بر اينكه اين ادعا،

1- 7 _ 5 / طارق .

تفسير در عصر جديد (325)

خلاف

ظاهر تعابير قرآن كريم است، علم نيز آن را نمى پذيرد و واقعيت هم ب__ا آن ناسازگار است. (1)

ساختار «نطفه» تنها از منى مرد _ پس از جهش و فروريختن در رحم زن و پيوند آن با تخمك وى _ صورت مى گيرد و تنها مرد است كه آب جهنده با نام «منى» دارد نه زن. قرآن به اين موضوع تصريح دارد و علم - ديروز و امروز - آن را ثابت كرده است.

اين اشتب___اه حت__ى در «فق___ه» اث__ر نامطل__وب_ى گ__ذارده است ؛ چن___ان كه بسي__ارى از فقه__ا بر اين ب__اور شده اند كه زن ني__ز منى دارد و آن را دفع مى كند! (2)

تنها مفسّرى - از سلف - كه به حقيقت امر پى برده است، مفسّر نامى، «ضحّاك بن مزاحم» خراسانى (متوفاى 105) است كه در سلسله مراتب اتباع تابعان قرار دارد. وى «ترائب» را به استخوان هاى جفت كه ميان دو ران، بالاى عورت قرار گرفته، تفسيركرده است. (3)

امروزه به كمك يافته هاى علم، اين حقيقت بهتر براى دانشمندان اسلامى آشكار شده و فقه و تفسير، از آفت بى خبرى دي_روز رست_ه است!

2 _ درباره آفرينش زمين و ستارگان مى خوانيم: «اَوَلَمْ يَرَالَّذينَ

1- ش___رح آن را در التمهي__د، جل__د 1، صفح__ه 79 - 62 آورده اي__م .

2- ر.ك: سيد طباطبايى، العروةُ الوثقى، اوّلين موجب غسل جنابت و تح__ري__رال_وسيل_ه، جل__د 1، صفحه 36 .

3- ر.ك: تفسيرابن كثير، جلد4، صفحه498.التمهيد،جلد 6، صفحه 62 .

(326) سرگذشت تفسير

كَفَرُوا اَنَّ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ كانَتا رَتْقا فَفَتَقْناهُما» (1)؛ آيا كسانى كه كفر ورزيدند پى نمى برند كه آسمان و زمين به هم پيوسته بودند ؛ سپس آنها را از هم بازگشاديم». «ثُمَ اسْتَوى اِلَى السَّماءِ وَ هِىَ دُخانٌ

فَقالَ لَهاوَلِلاَْرْضِ ائْتِيا طَوْعا اَوْ كَرْها قالَتا اَتَيْنا طائِعينَ. فَقَضهُنَّ سَبْعَ سَمواتٍ» (2)؛ سپس آهنگ آفرينش آسمان كرد، در حالى كه گاز فشرده انبوهى بود ؛ پس به آن و زمين فرمود: خواه يا ناخواه بياييد. آن دو گفتند: فرمان پذير آمديم. پس آسمان ها را هفت بخش قرار داد».

در اين باره دو اصطلاح به كار رفته كه مورد بحث قرار گرفته است: يكى، «رتق و فتق» (رتق به معناى به هم پيوسته و فتق به معن__اى از ه__م گش__وده) و ديگ__رى، «دخ___ان» به معناى دود.

مفسّران پيشين در مورد «رتق و فتق آسمان ها» به آيه «فَ_فَتَحْنا اَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ»(3) استناد كرده و گفته اند: درهاى آسمان بسته بود، آن را گشوديم تا باران فراوان فروريزد و در مورد «رتق و فتق زمين» به آيه «ثُمَّ شَقَقْنَا الاَْرْضَ شَقّا. فَاَنْبَتْنا فيها حَبّ_ا...» (4) استناد جسته، گفته اند: زمين خفته را كه آرام و سربسته بود، بيدار كرديم و به جنبش درآورديم و شك__اف ه__ا را در آن ايج__اد ك__ردي__م ت_ا گي__اه__ان ب__روين__د.

ولى مولا اميرمؤمنان عليه السلام رتق و فتق آسمان ها و زمين را به

1- 30 / انبي________اء .

2- 11 و 12 / فصلت .

3- 11 / قم__________ر .

4- 26 و 27 / عب_س .

تفسير در عصر جديد (327)

معناى به هم پيوستگى و از هم گشودن تفسير نموده است. (1) معناى «دخان» هم كه خميرمايه آفرينش آسمان ها و زمين است، از همين، روشن مى شود ؛ كه گاز سُديم است، كه دقيق ترين واژه مع_____ادل آن در ع_____رب__ى، دخ__ان اس__ت.

مفسران سلف، دخان را به معناى بخار برخاسته از زمين تفسير كرده اند. (2) تنها بيضاوى (متوفاى 791ق) اندكى درنگ

كرده و با دقت بيشترى سخن گفته است. او مى گويد: «مادّه اوليّه تيره رنگ____ى ك____ه از ذرّات ك__وچ__ك ت__ركي__ب ي__افت__ه اس__ت». (3)

امروزه مفسران، در سايه رهنمود علم، به راحتى تفسير آيات فوق را مى دانند و همان گونه كه اشاره شد، رتق و فتق را به پيوستگى و گشودگى و دخان را به گاز فشرده سُديم، تفسير كرده اند و دقّت تعبير قرآن در اين باره، به خوبى برايشان آشكار گشته است كه يكى از معجزات علمى قرآن محسوب مى شود. (4)

3 _ مفسّران پيشين، از تعابير قرآن، لنگر بودن كوه ها را براى زمين استنتاج كرده اند. لنگرهايى كه آن را از لرزش و لغزش از مدارش نگاه داشته اند؛آنان عظمت وسنگينى كوه هارابرزمين، مدّنظر قرار داده اند؛ در صورتى كه بلندترين و پردامنه ترين كوه هاى

1- ر.ك: نهج البلاغه، خطبه هاى شماره 1 و 211 .

2- مجمع البيان، جلد 9، صفحه 6. تفسير ابن كثير، جلد 4، صفحه 93 .

3- تفسي____ر بيض____اوى، جل__د 5، صفح__ه 45 .

4- ر.ك: التمهي__د، جل__د 6، صفح_ه 129 به بعد .

(328) سرگذشت تفسير

جهان در برابر حج_م زمين، ق_اب_ل توجه نيست و ت_أثيرى ن_دارد.

فخر رازى از ابن عباس چنين روايت مى كند: «زمين را بر سطح آب، گسترانيده ؛ آنگاه براى جلوگيرى از واژگون شدن، لنگرهاى سنگينى بر آن استوار كرده است» .(1)

ولى مولا امير مؤمنان عليه السلام جنبه صلابت و سختى كوه ها (صخريّت) را مطرح ساخته و فرموده است كه: رشته كوههاى به هم پيوسته، همچون زرهى آهنين زمين را - زنجيره وار - احاطه و ميخكوب كرده و آن را از آشفتگى درونى كه مايه ناآرامى پوسته مى ش____ود، نگ__اه داشت____ه است. (2)

ام___روزه دانشمن__دان ب__ه همي__ن حقيق__ت دس__ت يافته اند و از ديدگاه علم،

اعجاز قرآن و واقع نگرى امي__رم_ؤمن_ان عليه السلام ، شگفت_______ى انگيخت_______ه اس_ت. (3)

مى برند و عمق حقيقى قرآن، نهايت ندارد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است: «ظاهِرُهُ اَنيقٌ وَ باطِنُهُ عَميقٌ... لا تُحْصى عَجائِبُهُ و لا تُبْلى غَرائِبُهُ ؛ (3) ظاهرى آراسته و باطنى ژرف دارد... شگرف هاى آن بى پايان است و نوآورى هاى آن كهنه نمى شود». اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايد: «بَحْ__را لا يُ__دْرَكُ قَعْ__رُهُ(4)؛ [بى گم__ان، ق__رآن] دري__ايى است

1- 44 / نحل .

2- بحارالانوار، جلد 17، صفحه 213، شماره 18 .

3- ك_______اف__ى، جل______د 2، صفح_______ه 599 .

4- نه_________ج الب_________لاغ_____ه، خطب__ه 198 .

(330) سرگذشت تفسير

ك___ه عم____ق آن درك ش_______دنى نيس__ت» .

شهيد صدر (متوفاى 1402) نيز يكى از كسانى است كه رابطه اى ميان تفسير و معلومات و نيازهاى عصر برقرار مى كند و بر گذر از تفسير ترتيبى به تفسير موضوعى تأكيد مى ورزد و چنين استدلال مى كند: «اين روش، عامل رشد و نوآورى و گسترش اجتهاد است ؛ زيرا برخلاف روش پيشين و پيشينيان كه در آن، كار تفسير از يك آيه يا آيات چندى آغاز مى شود، از متن زندگى و واقعيّات و نيازهاى آن شروع مى گردد. در اين صورت مفسّر، نظر و انديشه خود را به يكى از موضوعات اعتقادى يا اجتماعى و مسائل ديگر انسانى معطوف مى دارد و اشكالات و راه حل هايى را كه تجربه و فكر بشر تاكنون در خصوص آن عرضه كرده، مورد توجّه و مطالعه قرار مى دهد ؛ آن گاه تمامى آيات مرتبط با آن موضوع را ملاحظه مى كند و درباره آنها مى پرسد و پاسخ مى گيرد. در نتيجه اين نشستن در برابر قرآن، تنها تفسير يك آيه نيست ؛ بلكه گفتگو و پرسشگرى و درخواست پاسخ به نيازها و كمك جهت ادراك حقايق از مجموعه

آنها به شكل موضوعى ص______ورت مى گي___رد» .

سپس كلام اميرمؤمنان عليه السلام را در اين خصوص مى آورد كه فرموده: «ذلِكَ الْقُرآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ يَنْطِقَ ؛ وَ لكِن اُخْبِرُكُم عَنْه: أَلا اِنَّ فيهِ عِلْمَ ما يَأْتى وَ الْحَديثَ عَنِ الْماضى وَ دَواءَ دائِكُم وَ نَظْمَ ما بَيْنَكُم»(1) قرآن كتاب خداست ؛ از آن بخواهيد تا سخن بگويد.

1- نهج البلاغه، خطبه 158 .

ديدگاه روايات و صاحب نظران (331)

البته خود سخن نمى گويد، ولى من شما را از آن خبر مى دهم: بدانيد كه در قرآن، علم آينده و سخن از گذشته هست. درد شما را درمان است و راه سامان دادن كارتان در آن است».

شهيد صدر مى گويد: «ملاحظه كنيد كه فرزند قرآن چگونه از قرآن سخن مى گويد! تعبير به "استنطاق" جالب ترين تعبير از نحوه تفسير موضوعى است. او با قرآن به گفتگو مى نشيند ؛ انبوه نيازهاى روز را در پيشگاه آن قرار مى دهد و پاسخ سؤال و راه حلّ مشكل را از آن درخواست مى كند» (1). قرآن نيز - طبق بيان حضرت - آگاهى هايى كه در روند زمان موردنياز است، در اختيار پويندگان قرار مى دهد و از گذشته نيز خبر مى دهد. دردها را درمان مى كند و آشفتگى ها را در هر زمان سامان مى بخشد.

قرآن نيز خود را چنين وصف مى كند: «ياآ اَيُّهَا النّاسُ قَدْ جاآءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ شِفاآءٌ لِما فِى الصُّدُورِ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنينَ» ؛(2) خطاب به همگان - در حال و آينده - مى گويد: اين قرآن اندرزى است از جانب پروردگار ؛ درمان آنچه در سينه هايتان مى جوشد است و هدايت و رحمتى است براى مؤمنان (كسانى كه درباره قرآن اين باور را

دارند) ؛ لذا قرآن، براى هميشه پاسخگوى نيازهاست و همواره با تحوّلات و دگرگونى هاى زندگى و بين____ش بش______ر س___ازگ___ار اس____ت.

1- محمدباقر صدر، المدرسة القرآنية، صفحه 18 .

2- 57 / يونس .

(332) سرگذشت تفسير

خود آفريننده آن است «قُلْ اَنْزَلَهُ الَّذى يَعْلَمُ السِّرَّ فِى السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ»؛(1) بگو: قرآن را كسى فروفرستاده كه از اسرار نهان آسمان ها و زمين آگاه است»؛ بنابراين، روشنفكران دانشمند و معتقد كوشيده اند اين حقيقت را براى همه روشن كنند و بدين طريق يكى از وجوه اعجاز قرآن را اثبات كنند و رمز بق__ا و ج_اودانگى اين كتاب الهى را نشان دهند.

در اين زمينه - چه به صورت مق__ال__ه و چ__ه به صورت كتاب - نوشته هاى فراوانى پديد آمده است كه به مهم ترين آنها - كه پيشگامان اين م_رحله محس__وب مى ش__وند - اش__اره مى كني__م:

در اين زمينه نگارش يافته است. كتابى است پرحجم در سه مجلد به چاپ رسيده است. البته شامل همه آيات قرآن نمى شود و در آن، تنها به آياتى پرداخته شده كه با هدف نويسنده همسوست. در مجلد اول درباره حيات و آفرينش انسان و حيوان در زمين، در مجلد دوم درباره اجرام آسمانى و پديده هاى طبيعى آسمان و زمين و در مجلد سوم درباره گياهان و معادن و اندوخته هاى طبيعت سخن مى گويد. خود در مقدمه كتابش چنين مى نويسد: «پس از پشت سرانداختن دوران كودكى و رسيدن به سنّ جوانى، شوق و رغبت فراوانى به فراگيرى دانش پزشكى در خود احساس كردم و در اين راه كوشيدم و ساليانى - در حدّ توان - به يادگيرى آن پرداختم ؛ سپس در دمشق اقامت گزيده، به درمان بيماران شتافتم. تا اينكه در سال 1290ق در نشستى علمى كه پزشكان مسيحى نيز در آن حضور داشتند، سخن از تكوين و پيدايش ذغال سنگ به ميان آمد و از اينكه آيا در كتب عهدين (تورات و انجيل) اشاره اى به آن شده يا نه، بحث شد و سرانجام به پاسخ منفى رسيدند. سپس رو به من كردند و از من - به عنوان يك دانشمن__د اس__لامى - پرسيدند: آيا در قرآن به اين موضوع اش__اره ش__ده است؟ م__ن، به اندازه

الف) تفسير به شيوه علمى (335)

توانايى علمى خود مطالبى گفتم. پس از آن به س__راغ كُتُب تفسير رفتم و در سخن مفسران بزرگ ان__ديشي__دم و در ن__وشت__ه هاى تفسيرى و كتب طب كاوش نم__ودم... و در نتيج__ه به آنچ__ه در پيش رو داري___د دس___ت ي____افت_م...» .

اين كتاب در نوع خود، اثر

جالبى است و بر اقوال و آراء علماى گذشته و حال تكيه دارد. مؤلف آن، در حدّ امكان تلاش و جدّيّت ف__راوان_ى نم__وده اس___ت. خ_داون_د او را پ_اداش نيك___و ده___د.

پس از وى كتاب ها و رساله هاى فراوانى در اين زمينه به رشته تحرير درآمد و گروهى از متخصّصان رشته هاى مختلف علوم طبيعى و رياضى كه به مبانى اسلام و تعاليم قرآن معتقد بودند، عن__ايت خ__اصّى در اي___ن راه از خ__ود نشان دادند و هريك در حدّ وسع و توانايى علمى خود كوشيدند تا گ__وش_ه اى از دلايل اعج__از علم__ى ق__رآن را بي__ان كنن__د.

از اين گذشته مى ديدند كه قرآن پيش از اين، به آنچه امروز به نام علم كشف شده، اشاره كرده است ؛ مثلاً دانشمندان جديد، هسته نخست آفرينش جهان را كشف كرده و با نام اَثير (اِتر كه همان سُديم است) از آن ياد كرده اند كه چيزى جز گاز فشرده نيست و در قرآن به صراحت از آن ياد شده است: «ثُمَ اسْتَوى اِلَى السَّماءِ وَ هِىَ دُخانٌ».(1) همچنين كشف كرده اند كه تمامى موجودات در حركت دائمند و در قرآن آمده است: «وَ كُلٌّ فى فَلَكٍ يَسْبَحُ_ونَ». (2)

درباره منظومه شمسى كه [در دانش جديد ثابت كرده اند[ توده اى به هم پيوسته بوده، سپس از هم جدا گشته اند قرآن مى گ__وي__د: «اَنَّ السَّم_واتِ وَ الاَْرْضَ ك_انَت_ا رَتْق_ا فَفَتَقْن_اهُما» (3)

درباره مواد تركيبى طبيعت كه اختلاف آنها بر اثر اختلاف در نسبت عناصر موجود در آنهاست، قرآن چنين مى گويد: «وَ كُلُّ

1- 11 / فصّلت .

2- «و هركدام در سپهرى شناورند». 40 / يس .

3- «ك__ه آسم__ان ها و زمي__ن به هم پي_وست_ه ب_ودن_د و م_ا آن دو را از ه____م ج_____دا س_____اختي_م». 30 / انبي____اء .

الف) تفسير به شيوه علمى (337)

شَىْ ءٍ عِنْ__دَهُ بِمِقْ__دارٍ». (1)

در اين كتاب از اين قبيل مطالب كه برخى پذيرفتنى اند و برخى ن__ه، بسي__ار ي_افت مى شود. البته كوشش مؤلّف در حدّ توان و درك وى ست__ودن_ى است.

مطابقت آن را با اشارات به كار رفته در قرآن و حديث مقايسه كرده و در اين راه تا حدود زيادى موفّق بوده است. اين كتاب، به همين علت به سرعت انتشار يافت و مورد استقبال همگان قرار گرفت. تأليف آن در سال 1327ق پايان يافت و در سال 1328ق به چاپ رسيد و به زبان هاى مختلف از جمله فارسى و اردو ترجمه شد ؛ از جمله ترجمه سيدمحمدهارون، به ن__ام «اَلْبَدرُ التَّمام» كه در سال 1329ق در لاه___ور به چاپ رسيد و نيز ترجمه سيد احمد چين و ترجمه هاى ديگ__ر ك__ه از اهميّ__ت و اقب__ال عموم حكايت دارد. جَزاهُ اللّه ُ عَنِ الاِْسْلامِ خَيْرا.

1- 8 / رع_________________د .

(338) سرگذشت تفسير

كوه ها و زبانه هاى دريايى و اختلاف مواضع طلوع و غروب و فشار هوا و مسأله رجع و صدع و نيروى جاذبه و مسائل ديگرى كه در ˜ј™Ơاز آنها سخن رفته، به خوبى شرح و بسط داده است ؛ كه بر گستردگى علم و قدرت استنباط وى در مسائل مربوط به دين و دانش دلالت دارد و انصافا كتاب ارزشمندى است كه من همواره از آن بهره برده ام.(1) خداوند او را جزاى خير دهد.

استاد عبداللّه پاشا فكرى نيز در اين زمينه، كتابى دارد كه در آن پديده هاى كيهانى را با آنچه در نصوص شرعى آمده مقايسه

1- نم__ون__ه ه__اي__ى از آن در جل__د شش__م التمهي___د آم____ده اس__ت .

الف) تفسير به شيوه علمى (339)

كرده است. اين كتاب در سال 1315 در قاهره به چاپ رسيده است.

خ__دا هستن_د و ت__ا وقتى اي_ن نقش را اِيف_ا مى كنن_د اهميّت دارند.

در فصل دوم، تلاش شده كه دلايل اهميّت علوم طبيعى از ديدگاه اسلام روشن شود. بر دو دليل عمده متكى است: نقشى كه اين علوم در شناخت خداوند اِيفا مى كنند و نقشى كه در استقلال و

الف) تفسير به شيوه علمى (341)

اعت__لاى امّ__ت اسلامى دارن__د.

در فصل سوم، به پديده هاى طبيعى در قرآن اشاره شده است.

در فصل آخر، مس__أل__ه شن___اخ__ت طبيع__ت از دي__دگ__اه ق____رآن مط____رح ش__ده است.

مؤلف محترم در اين چهار فصل، مباحث را به گونه اى شايسته مطرح كرده و به خوبى از عهده آن برآمده است و از اين راه خدمتى ق_اب_ل تق__دي_ر به دي_ن و ق____رآن ك___رده اس__ت. جَزاهُ اللّه ُ خَيْ_را.

رساله دكترايى كه با اشتراك دكتر عبدالحميد دياب و دكتر احمد قرقوز تأليف شده و دكتر محمود ناظم نسيمى،

(342) سرگذشت تفسير

استاد راهنما، بر آن مقدمه اى نگاشته است و مؤسسه علوم القرآن دمشق، آن را به چاپ رسانده و مجددا در ايران (در قم) به چاپ رسيده است.

در پيشگفتار رساله آمده است: «در دوران تحصيل هرگز گمان نمى كرديم كه قرآن در اعجاز علمى در ابعاد مختلف پزشكى گوى سبقت را ربوده است ؛ از جنين شناسى گرفته تا تشريح اعضا و انگل ها و ميكروب ها و در نهايت، بيمارى هاى تناسلى گوناگون ؛ و تا چه اندازه براى ما تعجّب آور و شگفت انگيز بود وقتى ديديم قرآن، به اهمّ مسائل پيچيده و مشكل علوم جديد پرداخته و موجب خيره شدن متخصصان گرديده است ؛ مانند مسأله آغاز آفرينش انسان و جريانات تمايز اعضاى جنين و طى كردن مراحل تكاملى خود. آنچه در خاطره ما تحقق مى يافت، پس از مشاهده هماهنگى بين آموزه هاى طب و آيات قرآنى، همان اعتراف به عظمت آفرينش و پى بردن به وجود خداوندِ خالق و مبدع و قدرت مطلقه پروردگار متعال است. دستوراتى كه اسلام براى تأمين سلامتى بدن به روش هاى مختلف صادر فرموده، شديدا اعجاب انگيز است. لذا ما را واداشت تا در اين زمينه، در حدّ توان، نوشته اى ارائه كنيم و اين نوشتار ثمره به دست آمده از درگاه قرآن و گلخانه دانشگاه پ__زشك__ى م_اس_ت. ب_اش_د كه ب_راى ديگ__ران آم__وزنده باشد».

اين كتاب در پنج بخش تنظيم شده است: بخش اول، گل هاى برگرفته شده از اعجاز علمى پزشكى قرآن است ؛ بخش دوم آفرينش انسان از ديدگاه قرآن ؛ بخش سوم، برخى

از قوانين حاكم بر زندگى كه در قرآن بدان اشاره شده ؛ بخش چهارم، پيشگيرى از

الف) تفسير به شيوه علمى (343)

بيمارى ها از نظر قرآن است كه بيشت__ري__ن بح__ث را در اين كتاب تشكي_ل مى ده__د ؛ و بخ_ش پنج_م، درب__اره درم__ان از دي__دگ__اه ق__رآن است. اي_ن كت__اب در تم__امى اين زمين__ه ها، به خوبى از عهده برآمده و مطالب س_ودمند و ب__اارزشى ارائ__ه ك__رده است.

همچنين كتاب «اَلْقُرآنُ وَ الطِّبُّ الْحَديث» نوشته دكتر صادق عبدالرضا دستگير، دانشور معاصر كه از پزشكان حاذق و باتجربه و علاقمند به مبانى اسلام و تعاليم عاليه قرآن به شمار مى رود. تا آنجا كه او را - از نزديك - مى شناسم، علاقه مفرطى به علوم قرآنى و مطالعه درباره مسائل اساسى اسلام دارد و پيوسته در اين راه مى كوشد و در اين راه، تاكنون موفّق بوده است. كتاب وى در اين زمينه از بهترين ها به شمار مى رود و در هشت بخش نوشته است: بخش اول، در بهداشت روانى ؛ دوم، تغذيه بهداشتى ؛ بخش سوم، بيمارى هاى زنان و زايمان ؛ بخش چهارم، كالبدشكافى ؛ بخش پنجم ، بهداشت محيط ؛ بخش ششم، راهنمايى هاى بهداشتى ؛ بخش هفتم، جنين شناسى و بخش هشتم، طب در كنار قانون. او در اين هشت بخش به مسائل اساسى و - بيشتر - نوظهور پزشكى كه در قرآن به آن اشاره شده پرداخته و با دقّت و ظرافت كامل از عهده بحث برآمده است. در اين زمينه با ايمانى راسخ به ويژه اخلاصى كه به خاندان رسالت دارد، قدم برداشته و در پرتو ارشادات حكيمانه اهل بيت عصمت، به حقايق والايى دست يافته است و از حديث «ثَقَلَيْن»

چنين بهره گرفته كه لازم است براى فهم حقايق شريعت، به دامن پرمهر اين خانواده پناه برد - با اين باور كه در احاديث اهل بيت، در كنار قرآن، ميراث

(344) سرگذشت تفسير

جاويد اسلام را مى توان يافت - و آن را نعمتى بزرگ از جانب خداوند برشمرده است. كتاب او، كتابى باارزش و پرمحتواست و اساسى محكم و استوار دارد. جزاه اللّه خيرا عن الاسلام و القرآن. اين كت__اب در س__ال 1411 ق / 1991 م در بي__روت با تيراژى بالا ب_____ه چ___اپ رسي__ده اس__ت.

در اين زمينه رساله ها و كتاب هاى سودمند و فراوانى نوشته شده است كه شمارش آنها از حوصله اين كتاب بيرون است. و ما به همين اندازه - به عنوان نمونه - بسنده مى كنيم. ملاحظه شد كه اين گونه نوشتارها تنها بخشى از آيات را با گرايش علمى تخصصّى خود تفسير كرده اند. اما تفسيرى فراگير با اين گرايش، اولين بار به دست شيخ طنطاوى و سپس محمد عبدالمنعم جمال ن___وشت__ه ش__د ؛ ك__ه ب___ه شن___اس___ايى آن دو مى پ__ردازي__م :

شده است. تفسير جواهر از آخرين نوشته هاى اوست كه در سال 1356 پايان يافت. او در سال

الف) تفسير به شيوه علمى (345)

1358 درگذشت.

طنطاوى معتقد بود كه معجزات علمى قرآن پيوسته و روز به روز - با پيشرفت علم - آشكارتر مى شود و هنوز هم گنجينه هاى علمى قرآن مكشوف نگشته است و با گذشت زمان به تدريج آشكار مى گردد.

وى از كودكى، خود را مشتاق كشفيات جديد علمى، عجايب هستى، شگفتى هاى طبيعت و اسرار و رموز آسمان ها و زمين و زيبايى هاى آنها ديد. در مقدمه تفسيرش مى گويد: «هنگامى كه به امت اسلامى و تعاليم دينى مى انديشيدم دريافتم كه بيشتر خردمندان و دانشمندان از اين معانى (آيات علمى در قرآن) روى گردان و از سير و كاوش در آن غافل و بى خبرند و تنها تعداد اندكى به آفرينش جهان و غرايب و شگفتى هاى آن مى انديشند. از اين رو به تأليف كتاب هاى مختلفى آغاز كردم ؛ از جمله، «نظام العالم و الامم»، «جواهر العلوم»، «التاج المرصّع»، «جمال العالم» و... و در اين كتاب ها آيات قرآن را با شگفتى هاى هستى درآميختم و آيات وحى الهى را متن_اسب ب_ا عج_اي_ب خلق_ت مطرح كردم» .(1)

ولى او متوجه شد كه اين كتاب ها به رغم كثرت و انتشار و ترجمه آنها به زبان هاى ديگر همچون اردو، قفقازى و روسى، عطش درونى وى را آرام نساخت ؛ بنابراين به درگاه خداوند متوسل شد تا او را در تأليف تفسيرى فراگير كه منطبق و مشتمل بر همه دستاوردهاى علمى بشر باشد، موفق گرداند. خداوند هم او

1- اَلْجَواهِرُ فى تَفْسيرِ الْقُرْآنِ، جلد 1، صفحه 2 .

(346) سرگذشت تفسير

را در ن_وش_تن اي_ن تفسي_ر ارزشمن_د

ت_وفيق داد.

وى مى نويسد: در قرآن متجاوز از 750 آيه در مورد علوم مختلف وجود دارد ؛ در حالى كه آيات فقهى قرآن كه در آنها صراحتا به مباحث فقهى پرداخته شده، بيشتر از 150 آيه نيست. (1) وى در اين تفسير بكرّات به مسلمانان هشدار مى دهد كه در آيات قرآن بينديشند تا به حقوق و علوم هستى پى ببرند ؛ و آنان را به عمل كردن بر طبق قرآن تشويق مى كند و كسانى را كه از اين همه آيات علمى قرآن غفلت ورزيده اند محكوم مى داند.

روش طَنْطاوى در تفسير ؛ وى ابتدا آيات را ذكر مى كند و سپس آنها را از نظر لفظى - به طور مختصر - توضيح مى دهد. او در اين كار از كتب متداول تفسير فراتر نمى رود و به سرعت از اين تفسير كه خود آن را تفسير لفظى مى نامد مى گذرد و به مباحث علمى كه آن را لطائف يا جواهر مى نامد وارد مى شود. اين مباحث عبارت است از مجموعه نظريات علماى شرق و غرب در عصر حاضر. هدف او اين است كه به مسلمانان و ديگران بفهماند كه قرآن پيشتاز اين آراء و نظريات است و پيش از رسيدن دانشمندان به اين حقايق، به آنها اشاره كرده است. وى در اين تفسير، به تفصيل در مورد انواع و اشكال گياهان و حيوانات و مناظر طبيعى و تجربيات علمى سخن مى گويد تا مسأله را در نظر خواننده روشن كند و حقيقت را در برابر وى مجسّم كند، اما در طرح اين مباحث افراط نم__وده و از ح__دّ اعت___دال تج__اوز ك__رده است.

1- همان، صفحه 3 .

الف) تفسير به شيوه علمى (347)

اشكالى كه بر وى

گرفته اند اين است كه برخى از حقايق دينى را طبق آراى افلاطون در كتاب «جمهوريت» يا براساس نظريات فلاسفه اخوان الصفا تشريح نموده و خشنودى خود را نسبت به اين نظريات اظهار كرده ؛ در حالى كه با گفتار سلف و مكتب اشع__رى مخ___الف__ت ك__رده است. (1)

او همچنين بسيارى از علوم قرآنى را به وسيله حساب «جُمَّل»(2) استخراج كرده است ؛ در حالى كه اين شيوه نه درست است و نه پذيرفتنى. ذهبى مى گويد: «اين عارضه اى است كه از يهود به مسلم__ان__ان س__رايت ك__رده و ب__ر عق__ول و اذهان بسيارى از س__اده ل_وح_ان چيره گشت_ه است». (3)

علاوه بر اين، درمى يابيم كه مؤلف، آيات قرآن را براساس نظريات جديد علمى - كه هنوز به طور كامل تثبيت نشده است - تفسير مى كند. در واقع، دچ___ار گ__ون__ه اى تكلّ__ف ش_ده است كه اگر مقص_د و هدف ق__رآن را كم__رنگ و مبه__م نكند، دست كم ب__ر درخشش آن پرده مى افكند. با اندك مراجعه به اين تفسير مت__وج__ه اي__ن انتق_اد خ__واهي_د ش__د.

ذهبى نمونه هايى از روش ضعيف و بيمارگونه اى را كه در اين كتاب به كار رفته يادآور مى شود و در پايان نتيجه مى گيرد كه اين

1- از اين رو، دولت سعودى دستور مصادره كتاب را صادر كرد و مانع ورود آن به كشور شد. اين مطلب در پيامى كه طنطاوى به پادشاه عربستان ن__وشت__ه آم__ده است و در صفحه 244 از جلد 25 كتاب درج شده است .

2- حساب ابجدى كه تاريخ شعر را با آن بيان مى كنند (المنجد) .

3- التفسيرالمفسّرون، جلد 2، صفحه 509 .

(348) سرگذشت تفسير

كتاب در اصل يك دايرة المعارف علمى است كه به هر فنّى - در

حدّ گسترده - وارد شده است ؛ چنانكه مى توان اين تفسير را - همانند تفسير فخر رازى - اين گونه توصيف كرد: در آن، همه چيز هست، جز تفسير ؛ بلكه مى توان گفت اين كتاب از كتاب فخر رازى، به اين توصيف شايسته تر است. طنطاوى در مورد هر آيه اى كه به گمانش دلالت بر يك موضوع علمى دارد در آسمان خيال خود به پرواز درمى آيد و به سير و سياحت مى پردازد و با همين انديشه به جوانب مختلف آن علم مى پردازد تا آيات آفاق و انفس را بر همگان آشكار سازد و ثابت كند كه قرآن مبيّن همه علومى است كه انسان به دست آورده است: «ما فَرَّطْنا فِى الْكِتبِ مِنْ شَىْ ءٍ» ؛(1) ولى اين كار، در واقع دورنمودن قرآن از مقصد اصلى خويش است و شايد در بسيارى از موارد بر شأن و منزلت آن ضربه وارد مى كند. از لابه لاى اين تفسير مشخص است كه مؤلف به علت پرداختن به اين روش تفسيرى، مورد نكوهش علما واقع شده است. اين گرايش تفسيرى، نزد بسيارى از انديشمندان روشنفكر پذيرفته نشد. (2)

در آن، از مباحث و نظريات علما و مفسّران - البته بدون تفصيل و تطويل - استفاده كرده است. در مقدمه مى گويد: «در سال 1949 م در شهر لندره با عده اى از انگليسيان تازه مسلمان در جلسه اى شركت كردم. آنان با اصرار از من خواستند تا بخشى از آيات قرآنى را برايشان تفسير كنم. پس ناچار، به جمع آورى كتاب هايى پرداختم كه به ترجمه و تفسير قرآن پرداخته بود ؛ ولى ديدم بسيارى از آنها چنان كه بايد و شايد مفاهيم قرآن را آشكار نمى سازند يا همه جوانب علمى آن را دربرنمى گيرند. از خدا خواستم مرا در تفسير كتابش - در پرتو علوم جديد - موفق گرداند». وى سپس ملاك و معيار سازش علم و دين را اين گونه بيان مى كند: «شكّى نيست كه علوم هر قدر پيش بروند در معرض خطا و لغزش قرار مى گيرند ؛ بنابراين شايسته نيست آيات قرآن براساس آن دسته از نظريات علمى تفسير شود كه هنوز صحّت آنها كاملاً به اثبات نرسيده است و هر نظريه علمى كه با آيه اى از قرآن اختلاف دارد حتما نظريه دقيق و درستى نيست. به هر صورت معجزات قرآن كريم پيوسته توسط علم و كشفيات علمى كشف مى شود و علوم هر اندازه پيشرفت كنند [بيشتر] پرده هاى جهل را از برابر نورانيت قرآن كنار مى زنند».

مؤلف در اين تفسير، سبك علمى - اجتماعى را كه با فرهنگ زمانه متناسب است پيش گرفته است تا نسل نوظهور تحصيل كرده و روشنفكر بتوانند با فرهنگ اسلام آشنا شوند و به اسرار و وجوه عظمت قرآن پى ببرند. اين كتاب در نوع خود، تفسير خوبى است و

براى افراد-ى با فرهنگهاى- مختلف قابل استفاده و از

(350) سرگذشت تفسير

تفضيل و تطويلات خسته كننده به دور است. اين تفسير در چهار جل__د در س__ال 1970 م / 1390 ق در ق__اه__ره به چ__اپ رسي__د.

بزرگش، مانند رشيدرضا، شيخ محمد قاسمى، شيخ احمد مصطفى مراغى و پس از آنان علماى ديگرى مانند سيدقطب، شيخ محمدجواد مغنيه، شيخ محمد صادقى، سيد محمدحسين فضل اللّه سيد محمد شيرازى، شيخ سعيد حُوى، محمدطاهر ابن عاشور، سيد محمدتقى مدرسى، استاد ناصر مكارم شيرازى و ديگران بر همين منوال و سبك حركت كردند ؛ اما كس__ى ك_ه بر همه آنان برترى دارد و در اين راه گوى سبقت را از همگان ربوده است علامه و فيلسوف ب__زرگ__وار سي__د محم__د حسين طباطبايى است .

اينك گفتارى درباره مهم ترين تفاسيرى كه به شيوه ادبى _ اجتماعى در اين عصر نوشته شده است مى آوريم .

او افكار و عقايدى متفاوت با گذشتگان داشت و اين آزادى عقلى و انقلاب عليه گذشته تأثير زيادى در سبك وى گذاشت [چنانكه] در تفسير خود نيز به همين شيوه عمل نمود». (1)

محمد عَبْدُه در تفسير خود، يك روش و برنامه تربيتى براى امت اسلامى ترسيم مى كند و پايه هاى استوار آن را مشخص مى سازد و مسلمانان را به آراسته شدن به آداب و اخلاق قرآنى، همچون شجاعت، كرامت و حفظ ارزش ها، فرامى خواند و با جمود فكرى فقها و تقليد از آنان و مقدم داشتن مذاهب فكرى آنان بر قرآن و سنت _ به عنوان مرجع اول قانونگذارى _ مخالفت مى ورزد و مسلمانان را به ك_ارگي_رى عق__ل و تفكّ__راتش__ان فرا مى خواند .

توجه كردن به مشكلات كنونى مسلمانان، بررسى علل عقب ماندگى جامعه اسلامى، امكان ساخت جامعه اى قوى، برانگيختن امت به يك انقلاب قرآنى عليه اوضاع عقب مانده

1- اَلتَّفسي____رُ وَ الْمُفَسِّ_____رون، جل_____د 2، صفح______ه 554 و 555 .

مهم ترين پيشروان اين مكتب (353)

خويش، برخورد درست علمى با زندگى، عنايت كامل به [ضرورت] تأمين اسباب و علل تمدن اسلامى، برخورد با دشمنان، پاسخگويى به تهاجمات فكرى استعمارگران كه بر اعتقادات و تاريخ و تمدن و بزرگان اسلامى شبيخون زده اند _ با ادلّه اى علمى و حقايق تاريخى _ و بطلان تفكر آنان از ريشه، از ويژگى هاى اين تفسي_ر اس__ت .

سبك و روش تفسي__ر المَن__ار در اي_ن موارد خلاصه مى شود:

1 _ اسلام را دين عقل و قانون و مصدر خير و بركت و اصلاح جامعه دانستن ؛

2 _ اعتقاد به اينكه قرآن تابع عقيده نيست بلكه بايد عقيده را از ق__رآن گ__رفت ؛

3 _ اعتقاد به اينكه

بين قرآن و حقايق علمى موجود، تعارضى وج__ود ن__دارد ؛

4 _ توجه به اين نكته كه قرآن مجموعه متشكل و واحدى است ؛

5 - حف__ظ و نگه__دارى و تأكي_د بر تفسير مأثور (تفسير نقلى) و پ_____رهي______ز از داست___ان ه____اى اس_____رائيل__ى و جعل__ى ؛

6 _ غفلت نكردن از وقايع تاريخى اى كه در فهم معانى قرآن ت___أثي__ر دارد ؛

7 _ به كار گ_رفتن ذوق ادب__ى در فه__م جوانب مختلف آي__ات ؛

8 _ تفسير كردن ق_رآن در پرتو حقايق ث__ابت و قطع__ى علمى ؛

9 _ پ__رداختن ب_ه مس___ائل اجتم__اعى در اخ__لاق و سل__وك ؛

10 _ پرهيز از ورود به مسائل غيبى كه از محدوده احساس و ادراك دورن___د ؛

(354) سرگذشت تفسير

11 _ گرفتن موضع درست و استوار در برابر سحر ساحران به ويژه در مورد تأثير آن در شخصيت پيامبر ؛

12 _ گرفتن موضع درست در برابر روايات بى اساس ولو اينكه در كت__ب صح___اح ه___م آم____ده ب__اشن__د.

آراى سلف و خلف و مأثور و معقول _ با سبكى بديع و متقن و دقيق _ است. او در تفسير خود با تسلط و مهارت زياد بر زبان روز، سخن گفته است و به همين جهت كتاب وى شهرت فراوانى يافت و مورد توجّه همگان قرار گرفت.

از ويژگى هاى اين تفسير، توجه به اشارات علمى قرآن است. نويسنده اين تفسير، معتقد است كه قرآن دربردارنده اَسرار علوم كائنات است و از همين رو در مقدمه تفسير خود، فصلى را به بحث در مورد مسائل نجومىِ مطرح در قرآن اختصاص مى دهد و مسائل مربوط به آفرينش و تدبير هستى را بررسى مى كند و در

مهم ترين پيشروان اين مكتب (355)

پايان مى گويد: «از شگفتى هاى قرآن اين است كه چنين دقايقى علمى را كه همه ملّت ها از آن بى خبر بوده اند بيان مى كند ؛ چنانكه هيچ كس در هر زمان و با هر معلوماتى، در ايمان به آن ترديد نمى ورزد. پس مردمان گذشته، متناسب با علوم خود اين آيات را مى فهميدند ؛ تا اينكه علم و دانش توانست پرده از حقايق آنها بردارد تا معناى صحيح آنها به خوبى فهميده شود. پس اين گونه آيات براى متأخّرين معجزه است و اين معجزات به تدريج _ با پيشرفت علم _ آشكار مى گردد و هر اندازه علم و دانش توسعه يابد اين حقيقت براى م_ردم روشن ت_ر مى گردد». (1)

تأليف اين تفسيردرسال 1329ق پايان يافت.

استادش تأليف كرد. وى در س__ال 1371ق وف__ات نم__ود.

تفسير او از جامع ترين تفاسير معاصر است و اسلوب و طريقه نقل مطالب و نظم مباحث آن متناسب با نياز زمان مى باشد. مراغى در اين تفسير از داستان هاى جعلى اسرائيلى و خرافات راه يافته در تفاسير اجتناب ورزيده و هركجا لازم بوده براى فهم كتاب خدا به علوم طبيعى متوسل شده و از همين رو اين تفسير در نوع خود،

1- مح_اس_ن الت_أويل، جلد 1، صفحه 206 _ 202 .

(356) سرگذشت تفسير

تفسيرى نيكو و سودمند است.

توجه به اَسرار تشريع و فلسفه احكام نيز از امتيازات اين تفسير است. مى بينيم كه مؤلّف اهتمام زيادى به كشف و اظهار اَسرار تشريع اسلامى و حكمت هاى تكاليف الهى، نشان مى دهد تا مح__اسن اس__لام را بي_ان و مردم را ب__ه راه راست ه__دايت كن__د.

وى همچنين مشكلات جوامع و علل انحطاط دولت هاى اسلامى را با استناد به آيات قرآن بيان مى كند. نسبت به منشأ دردها و اسباب درمان آنها آشناست و در درس هاى خود به علاج اين مشكلات و ريشه كنى آن ها توجّه مى كند و در بسيارى از جاها مس__ؤولان دولت__ى را م___ورد خط__اب و عت__اب ق__رار مى ده__د .

مراغى توانسته است بين قرآن و علم توافق و هماهنگى برقرار كند ؛ به رغم اينكه معتقد است قرآن همه اصول اساسى اى را كه شناخت آن براى انسان مهم است آورده است و از اينكه مفسر آيات قرآن را به دنبال علوم بكشاند و يا نظريات علمى را بر قرآن منطبق سازد تا تفسيرى علمى و مطابق با علوم جديد ارائه دهد بيزار است ؛ ولى در عين حال معتقد است كه

مفسر بايد تا حدودى نسبت به علوم جديد آشنايى داشته باشد تا بتواند دلايل لازم را براى نشان دادن قدرت خداوند عرضه كند و براى عبرت و وعظ از آنها اله_ام بگي___رد.

مى كوشد تا آيات را با ذوق خالص ادبى تفسير و اهداف كلى موردنظر آيات را بدون پرداختن به جزئيات بيان كند. وى همچنين از نقل اسرائيليات و روايات مجعول و ضعيف و آوردن مسائل مورد اختلاف و علوم قديم و جديدى كه ارتباطى به فهم معانى آيات ندارد، خوددارى مى ورزد و پرداختن به اين مسائل را ظلم به قرآن مى داند. وى در اين مورد مى گويد: «من از سادگى پيروان و طرفداران متعصّب قرآن تعجب مى كنم كه

(358) سرگذشت تفسير

مى كوشند آن چه را از قرآن نيست به آن اضافه كنند و معانيى را بر آن بار كنند كه مقصد قرآن نيست و جزئيات علوم طب و شيمى و نجوم را از آن استخراج كنند. آنان گمان مى كنند با اين كار به عظمت و شكوه آن مى افزايند ؛ حال آنكه قرآن خود، كتاب كامل و جامعى است و موضوع آن از همه اين علوم عظيم تر و بزرگ تر است ؛ زيرا اين انسان است كه اين دانش ها را كشف مى كند و از آنها بهره مى برد ؛ بحث و آزمايش و مقايسه و تطبيق از خواص عقل انسان است و قرآن به ساختن اين انسان و تربيت و پرورش شخصيت و وجدان و عقل و تفكر او مى پردازد و همچنين به ساختن جامعه اى انسانى مى پردازد كه به آدمى اجازه و امكان دهد تا از نيروهاى نهفته در خود به بهت_رين وجه_ى استف__اده كند». (1)

نظرى و تحليلى ؛ رنگى غالبا فلسفى دارد و مؤلف در آن _ در كنار مباحث مرسوم تفسيرى _ به مسائلى پرداخته كه نهضت جديد تفسيرى در پى داشته است و براساس قرآن كريم و فهمى عميق از متون حكمت آميز آن و روحيه اى هوشيار و اجتماعى، مسئووليت دفاع از اس___لام و مف__اهي__م اس___لام را در ب__راب__ر شه_ادت دشمن___ان

1- ر.ك: ف____ى ظِ______لالِ الق____رآن، جل_______د 1، صفح______ه 260 .

مهم ترين پيشروان اين مكتب (359)

برعه___ده گ____رفت__ه اس__ت.

اين تفسير ارزشمند مزايا و محاسن بسيارى دارد كه به مهم ترين آنها اشاره مى كنيم:

1 _ جمع ميان دو روش تفسيرى موضوعى و تربيتى ؛ قرآن را آيه به آيه و سوره به سوره تفسير كرده است ولى در هر بخش، آيات مربوط و متناسب با موضوع آن را _ كه در قرآن پراكنده است _ مى آورد ؛ ت_ا درب__اره آن به طور جامع بحث و بررسى كند.

2 _ توجه كامل به مسأله وحدت موضوعى حاكم بر قرآن ؛ هر سوره اى هدف يا اهداف معينى دارد كه بنيان و اساس آن سوره را تشكيل مى دهد و سوره پايان نمى يابد مگر هنگام كامل شدن هدف ؛ و به همين دليل تعداد آيات سوره ها با هم متفاوت است. وى در اين خصوص مى گويد: «در هر قطعه از قطعات كلام خدا كه سوره ناميده مى شود، نوعى وحدت و انسجام هست كه در بخش خاصى از سوره يا بين يك سوره و سوره ديگر مشاهده نمى شود و از همين موضوع مى فهميم كه اَغراض و مقاصد موردنظر در يك سوره مختلف است ؛ ول__ى ه__ر ي__ك از آنه__ا ب__راى بي__ان معناى خ__اصى آمده است كه س___وره

جز با اتمام و اكمال آن معنا، به پايان نمى رس__د». (1)

3 _ «وحدت كلى» حاكم بر تمام قرآن ؛ همان روح كلى جارى و سارى بر تمام آيات و سوره ها كه در واقع حقيقت اصلى حاكم بر اجزاى قرآن است. مؤلف مى گويد: «در پس اين الفاظ و كلمات و

1- المي__زان، جلد 1، صفحه 14 .

(360) سرگذشت تفسير

حروف، روحى كلى حاكم است كه همان جوهره واقعى قرآن است و به منزله روح در كالبد انسان مى باشد». همچنين در اين مورد مى گويد: «آن چه از آيات شريفه درمى يابيم اين است كه وراى آنچه مى خوانيم و مى انديشيم، چيزى هست كه به منزله روح در جسد است و اين همان چي___زى است ك___ه خ__داون___د آن را كت___اب حكيم ناميده و معارف اسلامى هم مبتنى بر همان است و از سنخ الفاظ و معانى نيس___ت». (1)

با توجه به اين ش__اخص__ه و ش__اخص___ه قبل__ى، مسأله سي__اق در س__راس__ر ق__رآن ب___ه خ__وب__ى روش__ن مى ش__ود .

4 _ استمداد و بهره گيرى از روش «تفسير قرآن به قرآن» ؛ مؤلف اين مسأله را محقّق ساخته و آن را به وضوح بيان كرده است. او در تفسيرش از قرآن، بر خود قرآن تكيه كرده و معتقد است كه _ چيزى و كسى _ جز قرآن شايستگى تفسير قرآن را ندارد. قرآن كه مبيّن هم__ه چي__ز اس__ت، چگ__ونه ممكن است مبيّ__ن خ____ود نب____اش_د ؟

بايد توجه كرد كه براى التزام به تفسير قرآن توسط خود ق__رآن، ك__وشش زي__اد و تسلّ__ط ف__راوان__ى لازم اس__ت كه ما آن را در تفسير علاّمه احساس مى كنيم و قدرت و توانايى فراوان وى را در آن درمى ي___ابي_م .

وى در مورد تفسير

قرآن به قرآن مى گويد: «روش پسنديده در تفسير اين است كه قرآن را توسط خود قرآن تفسير كنيم و

1- هم_ان، جلد 3، صفحه 55 .

مهم ترين پيشروان اين مكتب (361)

مصاديق آن را از خود آيات مشخص سازيم ؛ همان طور كه خداوند مى فرمايد: «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْيانا لِكُلِّ شَىْ ءٍ» (1) و حاشا از اينكه قرآن تبيان همه چيز باشد اما تبيان خود نباشد». (2)

الميزان، جلد 1، صفحه 9 .

(362) سرگذشت تفسير

در همه زمان ها - تا زمان برپايى قيامت - ارائه كرده، بحث و بررسى كرده است. مؤلف مى گويد: «در اين تفسير بر تفكّر و تدبّر مستقيم در آيات، آن گونه كه در مقدمه بيان كردم، تكيه ورزيدم ؛ يعنى همان روش دريافت و فهم مستقيم از آيات و بازگشت به خود قرآن، طبق روشى كه پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام به ما آموزش داده اند: «تفسير قرآن به وسيله قرآن». (1) اين اثر، تفسيرى تحليلى و تربيتى است كه در آن مباحث جَدَلى و خرافات اسرائيلى وجود ندارد و بر تبيين مفاهيم آيات و بيان مقاصد و اهداف والاى آن و درمان موفق و مفيد دردهاى جامعه متكى است.

تأليف اين كتاب در سال 1405 در 18 جلد به پايان رسيد و در سال 1406 در تهران به چاپ رسيد.

اساسى كه در آن برداشته است مى گويد: «آيا اين يك كتاب تفسير است و آيا ما با وجود اين همه تفاسير عظيمى كه هيچيك از جوانب و ابعاد قرآن را ناديده نگرفته اند و همه را تحليل و بررسى كرده و توسعه و گسترش داده اند و ابعاد مختلف لغوى، بلاغى، فلسفى، روانى و اجتماعى آن را به تفصيل بيان كرده اند... و با وجود اينكه هم اكنون نيز كوشش هاى گسترده و مداومى براى گشودن آفاق جديد در تفسير در جريان است، باز هم به تفسير تازه نياز داريم؟ پاسخ اين است كه ما در آغاز، اين مباحث را به عنوان تفسيرى جديد ننوشتيم ؛ بلكه اين ها ابتدا درس هايى قرآنى بود كه به منظور ايجاد هوشيارى و آگاهى نسبت به قرآن براى گروهى از طلاب مؤمن و بافرهنگ ارائه مى شد. اين درس ها در مسيرى عملى كه مبتنى بر الهام از قرآن و تطبيق آن بر زندگيمان بود، ادامه يافت ؛ زيرا قرآن فقط مجموعه اى از واژه هاى خشك نيست تا در معانى لغ___وى خ___ود، راك___د و ج__ام__د بم__ان__د ؛ بلكه [شامل] واژه ها و سخن___ان_ى اس__ت كه در فض__اه__اى معن__وى و عمل___ى

مهم ترين پيشروان اين مكتب (365)

حركت مى كنند (جريان دارند)». (1)

از همين رو، صبغه اى تربيتى بر اين تفسير حاكم است. البته در اينجا معناى اصطلاحى تربيت موردنظر است كه ترتيب بدين معنا در ارتقاء و تكامل انسان در همه زمينه هاى زندگى نقش دارد. مؤلف مى كوشد تا _ براى تحقق خلافت خدا بر روى زمين _ بين انسان و محيط طبيعى و اجتماعيش سازگارى برقرار نم__ايد. (2)

اين تفسير نيز به دليل سبكِ جالب ادبى و امتزاج آن با سبك علمى، ممتاز و

برجسته است ؛ چنانكه بسيار جالب به نظر مى رسد و خواننده را به خود جذب مى نمايد و او را ف_ريفته خود مى سازد.

تأليف اين تفسير ارزشمند در سال 1399 پايان يافته و چندين بار به چاپ رسيده است و همچنان _ به سبب اشتياق نسل روشنفكر به آن _ تجديد چاپ مى شود. مؤلف آن، همواره در سايه عنايت الهى موفّق و م__ؤيّد ب__اد.

ويژگى ها، ضرورت ها و تقاضاهايى دارد كه از دگرگون شدن وضع زمان و پيدا شدن مسائل جديد و مفاهيم تازه در عرصه زندگى سرچشمه مى گيرد. همچنين هر روزگارى مشكلات و پيچيدگى هايى دارد كه لازمه تحوّل زندگى و گذشت زمان است. افراد پيروز و موفّق كسانى هستند كه هم آن نيازها و تقاضاها را درك مى كنند و هم اين مشكلات و گرفتارى ها را ؛ كه مى توان مجموع آنها را «مسائل روز» ناميد... رسالت دانشمندان هر دوره اين است كه با هوشيارى كامل، اين مسائل، تقاضاها، نيازها و اين خلأ روحى، فكرى و اجتماعى را فورا دريابند و آنها را به شكل صحيح__ى پ__ر كنند تا با امور ديگرى پر نشود ؛ زيرا خلأ در محي__ط زن__دگ__ى م__ا ممك_ن نيس_ت.

از مسائلى كه ما به سهم خود _ برخلاف پندار مأيوسان و منفى بافان _ به روشنى آن را دريافته ايم تشنگى و عطش نسل

مهم ترين پيشروان اين مكتب (367)

حاضر براى درك مفاهيم اسلام و مسائل مذهبى است ؛ نه تنها درك، بلكه چشيدن و لمس كردن و بالاخره عمل كردن به اين مفاهيم و اصول است. اين مسائل، بخش مهمّى از روح و جان آنان را فراگرفته است، امّا طبيعى است كه همه اين اشتغالات ذهنى، به صورت استفهام است و نخستين گام براى پاسخگويى به اين خواسته ها، برگرداندن ميراث علمى و فرهنگى اسلام و بيان كردن همه آن مفاهيم عالى به زبان روز و ريختن آن در كام روح و جان و عقل نسل كنونى است و گام ديگر، استنباط نيازها و تقاضاهاى ويژه اين زمان از اصول كلى اسلام است و اين تفسير براساس همين دو هدف نگارش

يافته است» .(1)

اين تفسير در 27 جلد به زبان فارسى تأليف گرديده و در ده جل__د ب__ا ن__ام «الأمث__ل» به زب__ان ع__ربى برگردانده شده و چن__دي_ن ب_ار به چ_اپ رسي__ده است.

عن__ايت فرمايد.

تفسير ديگرى به همين نام (الكاشِف) به زبان فارسى و با همكارى استاد سيد محمدباقر حجتى و استاد عبدالكريم شيرازى _ كه هر دو از اساتيد دانشگاه تهران هستند _ در دوازده جلد نوشته شده و از سال 1404 تاكن_ون چن_دي_ن ب_ار به چ_اپ رسي_ده است.

اين تفسير، ترسيمى از چهره موزون سوره هاى قرآن و روابط آيات است و شيوه جديدى را براى تبيين آيات برگزيده است. در آغاز هر سوره [و برخى آيات مهم]، پس از توضيحى عام درباره سوره و چگونگى نام آن، مطالب اساسى و پيام اصلى سوره يا آيه زير عنوانى آمده است. سپس به توضيحات و دسته بندى هاى موضوعى پرداخته شده و در مواردى جهت ترسيم بيشتر مطالب

مهم ترين پيشروان اين مكتب (369)

از عكس و نقشه استفاده شده است. مؤلفان همبستگى آيات هر سوره را در تفسير مهم دانسته اند و براى بيان و توضيح مطالب، روش تفسير قرآن به قرآن را _ كه در روايات اهل بيت عليهم السلام بر آن تأكيد شده است _ به كار گرفته اند. اين تفسير، با نياز دانشجويان دانشگاه ها نيز متناسب است و مؤلفان كوشيده اند اطلاعات قرآنى م__ورد ني__از نس__ل ج__دي__د را ك__ه دستي__ابى ب__ه آنها در تفاسير گذشته مشكل است، در اختيار آنان بگذارند كه در اين راه هم م__وف__ق ب_وده ان_د. خ_داون_د به آن__ان ج__زاى خي__ر ده__د .

_ از عالمان بزرگ اصفهان _ است .

اصفهان در بين شهرهاى كشور اسلامى ايران به واسطه وجود اين بانوى گرانقدر كه تمام توان خود را صرف فراگيرى علوم اسلامى نمود و در فقه به درجه اجتهاد و در فلسفه، ادب و عرفان به عالى ترين درجات نايل گشت، موقعيّت ممتازى پيدا كرد.

اين بانو به «بانو امين» معروف است كه با تمام توان خود در جهت تربيت و آموزش بانوان ايرانى در مناطق مختلف كوشش نمود و كشور ايران به فضل وجود چنين بانوانى دانشمند و ك__وشش ه__اى آن__ان در جهت تعلي__م و ت__ربيت زن__ان اي_رانى، رو به شكوفايى گذاشت.

(370) سرگذشت تفسير

وى در سال 1403 در سن 90 سالگى درگذشت. او سعادتمند زيس__ت و ب__ا س_ربلن__دى و ع___زّت از اين جهان رخت بربست. خ__دايش رحم__ت كن__د.

اين بانوى دانشمند در علوم مختلف اسلامى كتاب هاى ارزشمندى نوشته است كه همواره مورد استفاده پويندگان علم و معرفت است. تفسي__ر او ب__ه سبك__ى ت__ربيت__ى _ اخ__لاقى و مبتنى بر تهذيب نفس و تزكيه اخلاق و به گونه اى نيك__و و ج__ال__ب نگ__اشت__ه ش_ده و از بهترين آث___ار در اين زمينه است.

تفاسير عصرى و روزآمد به شمار مى رود كه بيشتر به مسائل اجتماعى، تربيتى، اخلاقى و سياسى پرداخته و با توجه به نياز روز و مسائل مطرح شده در ميان نسل جديد، به تبيين و تفسير آيات و ارائه راه حلّ مشكلات حاضر در سايه رهنمودهاى قرآن پرداخته و از ذكر نكات بلاغى و ادبى و بيان تناسب آيات و اهداف مترتب بر هريك از سوره ها غفلت نورزيده و از مباحث بى فايده و روايات اسرائيلى و جز آن نيز دورى جسته است. از اين رو اين تفسير به عقل _ بيش از

مهم ترين پيشروان اين مكتب (371)

نقل _ نظر دارد و شديدا به منقولات واهى به ويژه منقولات كعب الحبار تاخته است. با اينكه او اشعرى مسلك است، گرايش عقلى متناسب با نهضت علمى عصر را برگزيده و از هرگونه سطحى نگرى اجتناب كرده است.

حروف معمولى تفسير، آنها را آورده ايم تا افراد ناوارد معطل و ناراحت نشوند».

وى در تفسير خود به مسائل اجتماعى و علمى هم توجه دارد و در عين حال از تفاسير قديم غافل نيست و به امّهات تفاسير شيعه از جمله «مجمعُ البيان» و «تبيان» نظر دارد و آراى آنها و نيز _ از تفاسير عامه، بيشتر _ آراى فخر رازى را هرجا كه لازم ديده نقل و گاه نقد مى كند. از تفاسير جديد نيز بيشتر به «تفسير طنطاوى»، «المي___زان» و نظ_ري_ات عب__ده در «تفسي_ر ج__زو ع_م» نظر دارد.

مهم ترين پيشروان اين مكتب (373)

روى آورده اند ؛ آيات محكمه را همان اصول كلى و ثابت شريعت دانسته و آيات متشابهه را به احكام متغير مبتنى بر آن اصول تفسير كرده اند كه هر دم با تغيير شرايط تغيير مى يابند و از مسأله نسخ مستمر و پياپى و هميشگى احكام سخن گفته اندوبااين شيوه غريب خواسته اندافكارالحادى خود را _ در پ__وشش دي_ن _ جلوه دهند. (1)

اين گروهك ها خود و افكار و نوشته هاشان، همچون كف هاى آلوده سيل، در كوتاه مدت محكوم به فنايند ؛ از اين رو بيش از اين ، بحث درب__اره آن__ان بيه_وده است.

كرده اند. تفسير سيد احمدخان هندى در قرن سيزده پيشتاز به وجود آمدن اين گونه تفاسير است. اينك گ___زارشى از اي__ن تفسي______ر و مفسّ___ر آن:

عليگره ت__أسيس ك_رد كه ب__ر مح__ور آن دانشگ__اه و ف_ارغ التحصيلان آن، گ__رايش فك__رى پيشت__ازى پ_دي_د آم_د. (2)

گرايش و نگرش سياسى و بسيار محافظه كارانه سيداحمد خان متناقض و بى انسجام بود. از يك سو با عزمى جزم از كشيده شدن به عرصه سياست پرهيز داشت و شعار او «آموزش، آموزش، آموزش» بود _ كه اين عزم او به كناره گرفتن از نهضت هاى سياسى، غالبا مورد سوء ظن و تمسخر واقع شده _ و از سوى ديگر ترديدى نيست كه وى دست آموز سياست مزورانه انگليس بوده است. توصيّه سياسى مهم او همين بود كه مسلمانان بايد با تمسك به ذيل عنايت اسلام، خود يك ملّت مستقل و واحدى باشند. اما اين تمسك به ذيل اسلام، در عمل، توسل به ذيل عنايت

1- سر _ با كسر سين به طور اشباعى _ در انگليسى و شُواليه در فرانسوى، ب____ه معن____اى نجي_______ب زاده و لق_________ب اش______راف اس_____ت.

2- ر.ك: استاد احمدامين مصرى، زعماء الاصلاح فى العصر الحديث، صفحات 138 _ 120 .

ج) شيوه سياسى انحراف (377)

دولت علّيّه بريتانيا شد. تصور نمى رود كه عنوان پرافتخار «سِر» كه انگليسى ها در سال 1305 ق/1888م به سيداحمد خان دادند در جهت تحكيم مبانى اسلام و تحقّق امّت واحده اسلامى بوده باشد. به تعبير ديگر مى توان گفت: وى توجيه كننده مظالم استعمارگر انگليس بوده و دور نيست چني__ن نقش__ى را ن__اخ__ودآگ_اه در پيش گرفته باشد و مراد اصلى او _ كه شامّه و فقه سياسى پيشرفته اى نداشت _ تنش زدايى و ايجاد ائتلاف و تأمين آرامش اجتماعى براى بافرهنگ تر شدن مسلمانان و جبران عقب ماندگى آنان باشد. ولى همه جا نمى توان رفتار و گفتار وى را

چنين حمل ب__ر صح__ت ك____رد ؛ از جمل__ه آنج__ا ك__ه مى گ__وي_د:

«... اگر خداوند، اطاعت و دست نشاندگى ما را در قبال نژاد ديگر (انگليسى ها) مقدر كرده باشد، نژادى كه آزادى دينى را از ما دريغ نمى دارند و براى ما عادلانه حكم مى رانند و صلح و صفا برقرار مى دارند و مال و جان ما را حفظ مى كنند ؛ چنانكه انگليسى ها در هند، بر همين نهج رفتار مى كنند، بر ماست كه خيرخواه آنان باشيم و دست دوستى آنان را بفشاريم...».

ب__ا اظه__ار ت__أسف _ مى گويد:

1- ر.ك: مجله نورالاسلام، انتشارات الأزهر، سال 1350. محمدخضر حسي___ن، رس___ائ___ل الإص___لاح، جل____د 3، صفح____ه 160 _ 140 .

2- اَلاِْتْقان فى علومِ الْقُرْآن، جلد 1، صفحه 166 و ر.ك: طبقات ابن سعد، جلد 2، ق 2، صفحه 101 .

تفسير بر حسب ترتيب نزول (379)

«اگ___ر ب_____ه دس__ت مى آم__د، ه__ر آين__ه عل__م ارزن__ده و گست__رده اى در آن ي__افت مى ش____د». (1)

مطلب قابل تذكر اينكه: پى بردن به ترتيب نزول سور، كارى آسان و در دسترس است و چنانكه در بحث از نزول قرآن بيان كرده ايم تاريخ به خوبى آن را ضبط و ثبت كرده است. (2) ولى رعايت ترتيب نزول سُوَر، هيچگونه ارتباطى در فهم معانى آيات قرآن ندارد ؛ زيرا همين اندازه كه معلوم باشد هر سوره مكى است يا مدنى؛ در اوايل بعثت نازل شده يا اواخر آن ؛ در سال هاى نخست هجرت نازل شده يا اواخر آن ؛ و در كجا و درباره چه نازل شده است؟ در فهم معانى آيات آن سوره مؤثر است؛ چه سوره را در صدر كتاب تفسيرى خود قرار دهيم و چه در ذيل آن ؛ در صدر و ذيل قرار گ_رفتن س__وره _ در ن__وشت__ار _ ربط_ى به فه__م معن__ا و درك مقاصد آن ن__دارد. عمده شناخت موقعيّت نزولى سوره است ؛ هركج___اى مصح__ف ب__وده ب_اشد.

مثلاً در فهم معانى پنج آيه نخست سوره علق _ كه در ثبتِ مصحف، شماره 96 است _ اگر آن را در آغاز كتاب تفسيرى قرارش دهيم چه تأثيرى مى تواند داشته باشد؟! يا سوره برائت را ك_ه در مصح__ف، شم__اره 9 است، در پايان تفسير قرار

دهيم؟! اين گ__ون__ه تص_رّف__ات، بيشت__ر به ت_وهّم مى ماند تا واقع نگرى.

1- ر.ك: التسهي__ل لعل__وم التن_زي_ل، جل__د 1، صفح__ه 4 (مق__دم_ه) .

2- ر.ك: التمهيد، جلد 1، صفحه 133 به بعد .

(380) سرگذشت تفسير

در عين حال، دو تن از دانشمندان معاصر جهان غرب به اين گم____ان خ___ود ج_ام_ه عمل پوشانيده اند:

1 _ نخست سيد عبدالقادر ملاحُوَيش آل غازى از مردم سوريّه و دانشمندان آن ديار كه در نسب، منتسب به سلسله ذريّه طاهره امام موسى بن جعفر عليه السلام است. او در سال 1355 تفسيرى براساس ترتيب نزول سوره ها نوشت. وى در مقدمه اين تفسير مى گويد: «بايد قرآنى چون قرآن امام على _ كرّم اللّه وجهه _ كه بر حسب نزول، ترتيب يافته بود نوشت ؛ نه آنكه ادعا كنيم، قرآن موجود توقيفى نيست و بايد نظم آن به هم بخورد، بلكه اين روش براى درك پيام قرآن و عرضه آن بر توده مردم با شناخت تاريخ نزول و اسباب نزول و آگاهى از مطلقات و مقيّدات و ديگر خصوصيات آن، آسان تر خواهدبود. من درتفسيراين روش از ايشان (امام على عليه السلام ) ب_رگ_زي__دم و كسى در ف__واي__د بسي____ار آن، ت_ردي_د ن___دارد».

اين تفسير، در سه بخش تنظيم شده است ؛ دو بخش آن مخصوص سوره هاى مكى و يك بخش مخصوص سوره هاى مدنى است و با نام «بيان المعانى» در شش مجلد و براى اولين بار در سال 1384 در دمشق (مطبعه ترقى) به چ__اپ رسي__ده اس__ت.

2 _ نويسنده ديگرى نيز پس از وى و شايد همزمان با وى به اين روش دست زده است. او، عزّت دَرْوَزه، يكى از فلسطينيان متفكر و مبارز معاصر است كه

سال هاى دراز با استعمارگران درگير بوده و سال ها در زندان به سر برده است. تفسير وى به نام «الحديث فى التفسير» محصول يكى از همين زندان هاست. وى پس از آزاد

تفسير بر حسب ترتيب نزول (381)

شدن، به تركيه رفت و آن را تنظيم و فراهم ساخت و به چاپ رساند. وفات وى در سال 1404 روى داد. تاريخ تأليف كتاب، 1380 و چاپ آن در س__ال ه__اى 1387 _ 1381 در ق__اه___ره: داراحياء الكتب العربيه انجام شد.

دَرْوَزَه، تفسير خود را _ با همان گمان كه مفسّر پيشين انديشيده بود _ از س__وره «عَلَق» آغ__از مى كن__د و در سوره «نصر» ب___دان پ__اي__ان مى ده__د.

شايان ذكر است كه در اين دو تفسير _ كه در جهت هدايت و بررسى مسائل اجتماعى حاضر در پرتو تعاليم قرآنى نوشته شده اند _ چيز تازه اى كه دستاورد اين شيوه (روش ترتيب نزول) باشد به چشم نمى خورد و همان گونه كه شيخ محمد عبده در «تفسير المَنار» و مراغى و قاسمى در تفسيرهايشان، با ديدى اجتماعى و بر اساس نيازهاى روز به تفسير پرداخته اند، در اين دو تفسير نيز با همان نظر ولى بدون هيچ تفاوتى دربرداشت _ و تنها برحسب تفاوت در روش _ عمل شده و مزيتى در آنها ديده نمى شود ؛ لذا، اين روش _ از نظرما _ بيش ازتكلّفى بى حاصل نيست.

3 _ مهندس مهدى بازرگان (متوفاى 1373 ش) از دايره ترتيب نزول سور، پا فراتر نهاده، به حيطه ترتيب نزول آيات و گروه بندى آنها قدم گذاشته است. او تفسيرى تحليلى و تاريخى به نام «پا به پاى وحى»، براساس سير نزول قرآن نگاشته است. مهندس بازرگان، افزون بر اسناد تاريخى، با

گروه بندى هاى آمارى و سبك شناسى به روش رياضى و تهيّه جدول هايى از آيات قرآن _

(382) سرگذشت تفسير

چنانكه نظريه مربوط به آن را در كتاب پيشينش «سير تحول قرآن» تبيي__ن ك__رده _ اي__ن ت__رتيب را رع__اي__ت نم___وده است.

اين تفسير، محصول بحث هاى تفسيرى وى در انجمن اسلامى مهندسان، در دهه 1360 ش است. روش او در بيان مطالب بدين گونه است كه پس از آوردن جدولى از گروهى از آيات _ كه در برابر هر واژه ترجمه ساده آن را نشان مى دهد _ توضيحى مختصر، در دو بخش جداگانه مى آورد: بخش تدبّر و بخش تفسير. در بخش نخس__ت ب__ه ت__اريخ و ش__راي__ط ن__زول اشاره دارد و در بخش تفسير به واژه شناسى و توضيح كلمات و مفاهيم و پي__ام ه__اى ت__ربيت__ى و ه__دايت_ى آي___ات مى پ___ردازد.

آنچه تاكنون از اين تفسير منتشر شده است قسمت نخست آن _ مربوط به سال او نزول وحى _ است. اين تفسير توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامى، در سال 1374 ش منتشر شده است. (1)

همان گونه كه اشاره شد، مبناى كار مهندس بازرگان در اين تفسير، كتاب پيشينش «سير تحول قرآن» است كه به همّت سيدمحمد مهدى جعفرى تهيه و تنظيم و در سال 1355 ش چاپ و انتشار يافته است. اين كتاب كه شامل جدول ها و منحنى هايى

1- شرح مبسوطى از اين تفسير به قلم فرزندش عبدالعلى بازرگان در دانشنامه قرآن نوشته بهاء الدين خرمشاهى آمده است. ر.ك: دانشنامه قرآن، صفح___ه 410 و 411 و شرح مختصرى نيز به قلم سيدمحمد على ايازى ب____ر آن ن_وشت_ه ش_ده اس___ت. ر.ك: هم__ان، صفح___ه 680 .

تفسير بر حسب ترتيب نزول (383)

درباره نزول سوره ها و كوتاهى

و بلندى سوره ها و آيات و عددِ حروف و كلمات و آيات و جز آن است. به زعم نويسنده، اين سير تحوّل نزول قرآن، با سير تحول و رشد پيغمبر در توان تبليغ و استعداد آن حضرت در تلقى پيام و رساندن آن متناسب است. (1) اين كتاب _ همانند تفسير _ در دو بخش تنظيم گرديده: بخش اول، سير تحول لفظى (جمله بندى) قرآن و بخش دوّم، سير تحوّل م_وض_وع_ى (مط_الب و احكام) قرآن. (2)

ولى تمام اين دسته بندى ها و نمودارهاى سير تحوّل و نزول قرآن، بر پايه اى سست نهاده شده و از دايره حدس و گمان فراتر نرفته است ؛ عمده آنكه نويسنده، مبناى كار خود را بر جدولى نهاده است كه اساسا فاقد اعتبار است و تنها نمودارى مجهول الهويّه است كه در دوران قاجار در پايان ضميمه كشف المطالب قرآن به چاپ رسيده و معلوم نيست تنظيم كننده آن كيست و از كجا به دست آمده است. احتمالاً كار يكى از قرآن پژوهان غربى زمان قاجار باشد. هرچه هست، مشحون از اغلاط و اشتباهات علمى و تاريخى است و معلوم مى شود كه تنظيم كننده آن در مسائل قرآنى ناآگاه بوده است ؛ ولى اينكه چگونه فردى مانند مهندس بازرگان _ با سوابق علمى درخشان _ بدين جدول ناشناخته روى آورده و آن را الگو و مبناى كار خود قرار داده،

1- ر.ك: مه____دى ب____ازرگ____ان، سي____ر تح__ول ق__رآن، صفحه 3 .

2- همان، صفحه 7 .

(384) سرگذشت تفسير

چي___زى اس__ت ك__ه در پ_رده ابه___ام قرار دارد!

خود، چنين مى گويد: «پيرامون مسأله برخورد انبياء با امم گذشته در سوره عنكبوت، براى تكميل و تفصيل فهرست،

لازم شد آيات سوره هاى ديگر نيز مطالعه شود. در جمع آورى و مقابله آنها اين مسأله پيش آمد كه كدام دسته از آيات _ مثلاً از ميان آيات مربوط به حضرت نوح _ بايد جلوتر و كدام عقب تر قرار گيرد؟ براى چنين كارى، ناگزير بايد تاريخ يا لااقلّ ترتيب نزول سوره ها را بدانيم. اتفاقا در ضميمه قرآن (چاپ اسلاميه) بعد از صفحات كشف المطالب و قبل از صفحات كشف الآيات جدولى ديدم كه اين مشك__ل را ح__لّ مى ك__رد و يافتن چنين جدولى وسيله اى براى خيل_ى از مط__الع__ات و استنب__اط__ات گرديد».(1)

اكنون گزارش كوتاهى از اين جدول تخيّلى: (2)

نخست آنكه سوره هاى مكى را نود سوره و سوره هاى مدنى را بيست و چهار سوره گرفته است ؛ در حالى كه به اتفاق اهل نظر، سُوَر مكى 86 سوره و سور مدنى 28 سوره است.

دوم آن ك__ه س__ال ه__اى ن__زول س__وره ها ب__ه گ__ون__ه اى

1- هم_______ان، صفح_______ه 16 .

2- از اين جهت عنوان تخيّلى به آن داديم كه مبنايى جز تخيّل محض نمى ت__وان__د داشت_ه ب__اش__د و آقاى مهندس بازرگان از باب «اَلْغَريقُ يَتَشَبَّثُ بِكُلِّ حَشيش» به آن روى آورده است. او جدول را در صفحه 17 گ_________راور ك______رده اس___ت .

تفسير بر حسب ترتيب نزول (385)

تعيين و تنظيم شده كه با هيچ صراط مستقيمى س__ازگ_ار نيست ؛ چه رسد به آن كه درمستند آن بحث شود.

مثلاً سوره «نَصْر» را در شمار سوره هاى نازل شده در سال اول بعثت شمرده است ؛ در صورتى كه به اتفاق همه قرآن پژوهان، آخرين سوره كاملى است كه در مدينه نازل شده و از پايان يافتن دوران رسالت پيغمبر اسلام خبر مى دهد و در شمارش ترتيب نزول، يكصد

و دومين سوره است ؛ در حالى كه ثبت مصحف، س_____وره يكص____د و ده____م اس___ت.

سوره بقره ؛ شروع نزول آن در سال اول هجرت بود و در سال پنج__م پ__اي__ان ي_افت ؛ ول_ى او در اين ج__دول، ن__زول ك__ام__ل آن در س___ال نه__م پن__داشت___ه است ؛

سوره اَنْفال، دومين سوره نازل شده در مدينه است كه پس از جنگ بدر در سال دوم هجرت نازل گرديد ولى در اين جدول، سال هشت__م هج____رى ثب__ت ك__رده است ؛

سوره رَعْد، م__دن__ى اس__ت و شم__اره ن__زول آن، 96 است. ولى ن__ويسن__ده، آن را در اي__ن ج__دول، مك__ى و دو س__ال پيش از هج______رت قي______د ك____رده است ؛

سوره رحمان، م__دنى است و شم__اره ن__زول آن، 97 ولى او در اين ج__دول س__ال چه____ارم بعث__ت ثب__ت ك_____رده اس___ت ؛

سوره آل عم__ران، س__ومين س__وره م__دن_ى است ول__ى در اي__ن ج___دول در آخ__ري_ن س_ال هج___رت قي__د ش__ده اس____ت.

(386) سرگذشت تفسير

اين تفسي__ر، از اين قبيل اشتب__اه__ات ف__احش، ف__راوان دارد.

شگفت اينكه در اين جدول، براى هر سال از سال هاى بعثت و هجرت نامى نهاده است كه روشن نيست آن را برچه اساس و از كدام منبع گرفته است ؛ و ب__رخ__ى از آنه__ا بسي__ار ب_ى رب__ط اس__ت ك__ه م__لاحظ__ه مى كني__د:

سال اول بعثت: افتتاحيّه ؛ دوم: استعلاميَّه ؛ سوم: دِثاريَّه ؛ چهارم: واقعيَّه ؛ پنجم: اَحْقافيَّه ؛ ششم: شورائيَّه ؛ هفتم: داووديَّه ؛ هشتم: لاميّه ؛ نهم: طائيَّه ؛ دهم: فُرقانيَّه ؛ يازدهم: سامِريَّه ؛ دوازدهم: نَحْليَّه و سيزدهم:هوديَّه.

سال اول هجرت: هِجريَّه ؛ دوم: بَدْريَّه ؛ سوم: اُحُديَّه ؛ چهارم: نَظيريَّه ؛ پنجم: خَنْدَقيّه ؛ ششم: حُدَيْبيّه ؛

هفتم: خِيْبَريّه ؛ هشتم: فَتْحيّه ؛ نهم: تَبوكيّه و دهم: وِداعِيَّه.

سپس تعيين كرده كه در ه__ر ي__ك از اي__ن س_ال ه__ا، چن__د س____وره ن____ازل گ_رديده اس__ت.

تناسب و وجه تسميه در بيشتر اين سال ها روشن نيست. عمده آنكه راسم جدول، مدعى است كه اين سال ها با چنين نام هايى خوانده مى شده! اين مطلب را از چه كسانى و از كجا به دست آورده است؟! از اين گذشته، چرا مهندس بازرگان به چنين جدولى سرتا پا خيالى استناد كرده و آن را پايه تحقيقات علمى _ قرآنى خود قرار داده است؟! خود مى داند ك_ه «اِنَّ الطُّيُ__ورَ عَل__ى اَشْك__الِها تَقَعُ»!

البته ما نمى خواهيم كه از ارزش كار مهندس بازرگان بكاهيم.

تفسير بر حسب ترتيب نزول (387)

نوع كار باارزش است و شناخت موقعيّت و شرايط نزول هر آيه، كمك مؤثرى در فهم محتواى آيه و پى بردن به اهداف و مقاصد عاليه آن است ؛ ولى اين چيزى است كه با رجوع به اسباب النزول _ كه از طريق صحيح و معتبر رسيده باشد _ به دست مى آيد و راه رسيدن به آن، از قرائن و شواهد تاريخى و حديثى _ براى پويندگان كوشا _ باز است و براى دستيابى به آن، به اين گونه تكلّفات و ترسيم منحنى هاى فرضى نياز نيست.

قرآن گفتارى است رسا و هر آيه آن حامل پيامى است كه همواره براى شايستگان قابل دريافت بوده و هست: «هذا بَيانٌ لِلنّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقينَ»(1) و به اين گونه تشكيلات پيچيده و مُعَقَّد نيازى نداشته و ندارد ؛ «ره چنان رو كه رهروان رفتن__د». «اِنَّ عَلَيْن_ا جَمْعَهُ وَ قُرْاآنَ__هُ . فَاِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْاآنَهُ». (2)

گونه كه اشاره شد، از روزهاى نخست، در كنار شيوه مرسوم ترتيبى، شيوه ديگرى در تفسير ظهور يافت كه فراشمولى نبود و تنها بخش هايى از آيات قرآنى را موردنظر قرار مى داد. به

1- «اي__ن (ق__رآن) براى مردم بيانى و براى پرهيزكاران رهنمود و ان____درزى اس__ت» 138 / آل عم_____ران .

2- «جمع كردن و خواندن آن برعهده ماست.پس هرگاه آن را خوانديم،از خواندن آن پيروى كنيد. سپس بيان (و توضيح) آن (نيز) برعهده ماست». 17_ 19/قيامت.

(388) سرگذشت تفسير

عبارتى ديگر اين گونه تفسير، تنها به موضوعات مطرح شده در قرآن توجه نموده و به تفسير و تبيين و دسته بندى و جمع آن پرداخته است ؛ و لذا آن را تفسير موضوعى نام نهاده اند و جز به مسائل دينى _ در دو بعد معارف و احكام _ و مسائل اجتماعى، سياسى و اخلاقى _ در دو بعد نظرى و عملى _ به ديگر ابعاد كه جنبه لفظى دارند نپرداخته است.

در حقيقت، تفسير موضوعى تنها در رساندن پيام هاى قرآن كوشيده و به جنبه هاى فنى آن چندان كارى نداشته است ؛ مگر تا اندازه اى كه به موضوع بحث مربوط بوده است. (1) اين روش به ويژه امروزه يك ضرورت به شمار مى رود ؛ زيرا جهان امروز در انتظار آن است كه پيام هاى قرآن را دريافت كند و تشنه به دست

1- با اين تعريفى كه از تفسير موضوعى گرديد (ارائه پيام هاى قرآنى)، كتاب هايى كه تنها به جنبه هاى لغوى (تفسير غريب القرآن) و ادبى (نحو و بلاغت) و نيزكتاب هايى كه دررابطه بامتشابهات قرآن ياردشبهات و همچنين كتاب هايى كه درباره قصص انبياء يا تنزيه انبياء و مانند آن نوشته شده، همگى ازمحدوده خارج خواهدبود.گرچه باتعريفى ديگروجامع تر، تمامى اين نوشته ها

_ كه پيرامون برخى مسائل قرآنى بحث كرده است _ داخل محدوده به شمار مى آيند و به آن، خواهيم پرداخت. البته تعريف فوق، وفق برداشت امروز، از تفسير موضوعى است كه جايگاه به خصوصى در ميان قرآن پژوهان دارد و در سطح جهانى مورد اهميت است ؛ و تعريفى ديگر، وف__ق مصطل__ح ق_دي_م، هم_ان_ا ن_اظ_ر به شاخه هاى متنوع تفسيرى است.

تفسير موضوعى (389)

آوردن مسائ__ل مطرح شده در اين كتاب آسمانى است ؛ تا ببيند چه گوهرهاى تابناكى را براى بشريت و براى ابديت به ارمغان آورده و هركدام دريچه هاى سعادت را براى هميشه به روى انسان ها باز ك___رده است؟

لذا بر مفسران توانا و عاليقدر است كه امروزه به پا خيزند و به اين درخواست به حق انسان هاى متعهد پاسخ مثبت دهند و پيام ها و تعاليم عاليه قرآن را با سبكى شيوا و با قلمى رسا به جهانيان ع_رض_ه كنند.

تفسير موضوعى دو گونه مى تواند باشد: يكى آنكه نخست يكايك مسائل مطرح شده در قرآن را بيرون آورند و سپس آيات مربوط به هريك را جدا و در يكجا گرد آورده و با در نظر گرفتن مجموع آن آيات موضوع را بررسى كنند ؛ لذا مسائل برگرفته از قرآن، دسته بندى شده، با نظمى طبيعى و به ترتيب، مورد بحث قرار مى گيرند.

در حقيقت، اين گونه تفسير موضوعى، پاى سخن قرآن نشستن و گوش فرادادن به آن است، تا خود براى ما سخن گويد و پيام خود را برساند ؛ و نقش ما تنها ثبت و ضبط پيام هاى دريافتى از ق_رآن است.

روش ديگر آنكه مسائل را از متن واقعيت دريافت مى كنيم و نيازهاى واقع در متن حيات

را بررسى و گردآورى مى كنيم ؛ سپس پاسخ آنها را از قرآن جستجو مى كنيم ؛ با اين باور كه قرآن،

(390) سرگذشت تفسير

همواره پاسخگوى نيازهاى روز «وَ شِفاءٌ لِما فِى الصُّدُور»(1) است و در واقع، با الهام گرفتن از نيازهاى ملموس حيات، با قرآن به گفتگو مى نشينيم ؛ پرسش ها را مطرح مى كنيم و پاسخ هاى آن را از قرآن مى خواهيم ؛ دردهاى موجود را عرضه مى داريم و درمان آنه__ا را از ق__رآن مى طلبي__م.

اين شيوه (شيوه دوم) درست همان است كه مولااميرمؤمنان عليه السلام دستور فرموده اند: «ذلِكَ الْقُرآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ يَنْطِقَ ؛ وَ لكِن اُخْبِرُكُم عَنْه: أَلا اِنَّ فيهِ عِلْمَ ما يَأْتى وَ الْحَديثَ عَنِ الْماضى وَ دَواءَ دائِكُم وَ نَظْمَ ما بَيْنَكُم» ؛(2) اين قرآن است كه در اختيار شماست ؛ او را به سخن آوريد ؛ او خود سخن نمى گويد. همانا به شما خبر مى دهم كه در قرآن، دانستنى ها براى آينده، فراوان است و از گذشته نيز تجربه ها مى آموزد ؛ درمان دردهاى شما همواره در آن موجود و راه به هم پيوستن گسسته ها در آن مشهود است. كنايه از اين ك__ه پاسخگ__وى تم__امى ني__ازه__ا و ب__راى هميش_ه است.

مقصود از «استنطاق» تعمق و تدبر در گفته هاى قرآن است كه با كنار هم گذاردن آيات مربوط، آنچه در حالت پراكنده، گويا نبود، گويا مى شود. آن حضرت مى فرمايد: «يَنْطِقُ بَعْضُهُ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلى بَعْض» ؛(3) برخى آيات كه خود به تنهائى گويا نيستند با قرار گرفتن كنار آيات متناسب و مرتبط، گويا مى شوند ؛ و

1- 57 / ي______________ونس .

2- نهج البلاغه، خطبه 158 .

3- نهج البلاغه، خطبه 133 .

تفسير موضوعى (391)

ب__رخ__ى بر ب__رخ__ى گواه خواهد

بود تا مفادشان به خوبى روش____ن و ه__وي__دا گ__ردد.

اين، راهى است كه تفسير موضوعى _ در شيوه دوم _ مى پيمايد ؛ گرچه شيوه نخست هم پرفايده و عام المنفعه است. لذا مى توان گفت: شيوه تفسير موضوعى، شيوه اى است كه دقيقا موردنظر ش___رع و پيش___واي__ان دي__ن است و ب__ه همين جهت آن را يك ض_______رورت شم_____ردي__م .

موضوع كاملاً روشن شود.

تذكر: اساسى ترين شرط در تدوين تفسير موضوعى، تنها به ق__رآن رج__وع ك__ردن و از دي_دگ_اه هاى آن ب_ا خب__ر شدن است.

چنانكه گفتيم، انگيزه تفسيرنويسى به شيوه موضوعى، رسيدن به دريافت هاى قرآنى است كه پاسخگوى نيازهاى جامعه باشد ؛ لذا بحث در تفسير موضوعى كاملاً قرآنى است ؛ گرچه

ويژگى هاى تفسير موضوعى (393)

احيانا براى تبيين مفاد و شرح مراد كلام اللّه از عقل و نقل هم استفاده شود ؛ ولى نكته مه__م و محطّ نظر در بحث، تنها بهره گيرى از قرآن است.

با اين وصف مشاهده مى شود كه برخى، مباحث اسلامى را كه گاه در آن به آياتى نيز استناد شده است، تفسير موضوعى به حساب مى آورند ؛ در حالى كه جنبه فراشمولى دارند و در آنها، تنها نظر قرآن خواسته نشده است ؛ بنابراين بايد چنين مباحثى را از مسائل اسلامى به شمار آورد، نه تفسير موضوعى كه جنبه اختص_______اص_ى دارد.

در طول تاريخ، كسان فراوانى يافت شده اند كه تنها بخش هايى از قرآن را مدّ نظر قرار داده و درباره آنها بحث كرده اند ؛ مانند كتب تاريخ انبياء و قصص قرآنى، معارف قرآن، اخلاق در قرآن، سنن الهى در قرآن، آيات علمى قرآن، اهل بيت در قرآن،

(394) سرگذشت تفسير

توحيد و شرك در قرآن، يهود در قرآن، زن از ديدگاه قرآن و از اين گونه مباحث تك بعدى از ديدگاه قرآن فراوان يافت مى شود ؛ به ويژه در دوران اخير. تمامى اين ها خدماتى ارزنده است كه صاحبنظران و انديشه وران اسلامى، همواره با انگي__زه رهنمودهاى لازم ب__ه ج__وام__ع بش__رى تق__دي__م ك___رده ان___د.

نيز كتاب هايى كه در ردّ مَطاعِن (شُبَهات) بر قرآن، سؤال و جواب درباره قرآن، تنزيه الانبياء، متشابهات قرآن، ناسخ و منسوخ در قرآن، امثال قرآن، سوگندهاى قرآن، اِعراب قرآن، حلّ مشكلات ادبى قرآن، غريب القرآن (عبارات مشكل قرآن) و از اين قبيل مباحث مربوط به مسائل درون قرآن، همگى جزو تفسير موضوعى _ از نوع تك بعدى _ محسوب مى شوند.

گردآورده و به دنبال آن، گزيده ترين تفسيرها را آورده و سپس به

اولين دسته بندى موضوعى آيات (395)

نقل روايات پ_رداخته است و اين عم_ل ت_ا پايان كت_اب ادام_ه دارد.

اين دسته بندى آيات كه با ظرافت و دقّت انجام گرفته است، شامل تمامى آيات مرتبط با مسائل اسلامى مى شود ؛ اصول معارف و مبانى شناخت، مبدأ و معاد، اخلاق و آداب، تاريخ و سنن اجتماعى و به طور فراگير، همه مسائل مطرح شده در قرآن يا مستنبط از آن، با بينشى عميق و چينشى دقيق بسته بندى شده و تفسير و تبيين گرديده است. چيزى كه بى سابقه بوده و پس از آن هم با آن دقّت و ظرافت نظيرى نيافته است.

_ و بحث از جهاد ؛ كه جنبه دفاعى دارد ؛ و در پ_اي_ان ب__ه واقع___ه غ___دي___ر خ___م پ__رداخت____ه اس___ت ؛

جلد هشتم: بحث معاد و پاسخ به سؤالات مربوط به عالم برزخ و جسمانى بودن معاد و تجسم اعمال و اهوال و اح___وال قي_امت ؛

جل__د نه____م: بح___ث از مث__ال ها و س__وگن__ده__اى ق___رآن .

جلد دهم: بحث درباره عدل الهى، مسأله حسن و قبح عقلى، مسأله امرٌ بين الامرين و نفى جبر و تفويض، بحث از مصلحت و مقتضيات نظام حاكم و نقش بيعت در حكومت اسلامى، جايگاه اهل بيت از نظر قرآن و نقش آنان در تفسير ؛ و در پايان، بحث كوتاهى از تفسير و مراحل تطوّر و الوان و انحاء آن در طول تاريخ و مسأله نفى تحريف.

(397)

خود بيگانگى، 19 _ داستان هاى قرآن، 20 _ قلب و ف_ؤاد در ق__رآن، 21 _ ض__رورت تشكيل جامعه، 22 _ بع___د جه__ان__ى ج__امع__ه، 23 _ نظ___ام من__دى ج__امع__ه، 24 _ سن__ن اله__ى در ج__امع__ه ؛

جلد دوم: مسأله توحيد و ابعاد آن ؛ و خداشناسى و براهين ده گانه آن: برهان فطرت، برهان حدوث، برهان امكان، برهان حركت، برهان نظم، محاسبه و احتمالات، برهان موازنه و اعتدال، ب__ره__ان راهي__ابى ج__ان__دارها، ب__ره__ان هماهنگى پديده ها، ب__ره__ان ص___ديقين ؛

جلد سوم: بحث از جهاد، هجرت، حق و باطل، هدايت و ضلال، تفسير و تأويل، محكم و متشابه و عدالت صحابه از ديدگاه تاريخ ؛

جلد چهارم: بحث گسترده در خصوص نفاق و انسان و نيز بحث از اراده و اختيار ؛

جلد پنجم: عصم__ت و تن_زي__ه انبي_اء ؛

جلد ششم: شناخت پيامبر و امام از ديدگاه قرآن ؛ و بخشى از سي__ره پي_امبر اسلام ؛

جلد هفتم: ادامه سيره پيامȘѠو نگاهى به غزوات آن حض_رت ؛

جلد هشتم: بحث از توبه، شفاعت، احباط و تكفير و مسأله آگ__اه__ى از اولي__اى اله____ى از غي____ب ؛

جلد نهم: در ب__اب مع____اد و ابع____اد آن و تجسّ__م اع_م__ال ؛

جلد دهم: ض_رورت بعث__ت انبي__اء و سنّت اله__ى در اين ب__اره؛

جلد يازدهم: قصص انبيا ؛ آن گونه كه در ق_رآن آم__ده است ؛

جلد دوازدهم: ادامه بحث هاى قبل تا بحث از حض_رت مسيح ؛

(398) سرگذشت تفسير

تفسير موضوعى درآورده اند. در سال 1408ق / 1366ش آغاز شده و در ده مجلد و دو جلد الحاقى _ در اخلاق _ تدوين شده است.

جلد نخست: ش__ام__ل امك__ان شن__اخت و اب_زار و م_وانع آن ؛

جلد دوم: خ__داج__وي__ى و انگي__زه ه__اى آن و ب__ره__ان نظم _ در 21 نش______ان_________ه _ در طبيع_______ت ؛

جلد سوم: طرق معرفة اللّه و براهين پنجگانه بر اثبات واجب ال__وج___ود و ابع___اد مس___أله توحيد ؛

جلد چهارم: بحث از صفات جمال و جلال ؛

جلد پنجم: بحث از معاد و دلايل امكان و براهين اثبات آن؛ و بحث از معاد جسم__انى و ردّ شبه_ات بر آن ؛

جلد ششم: بح___ث از نش_ان__ه ه__اى قي__ام__ت و عرصات آن و بهش___ت و دوزخ و مس__أل__ه خل________ود ؛

جلد هفتم: نبوّت ع__امّه و مس__أله عصم__ت و تن__زي__ه انبي___اء و ط___رق شن__اخ__ت پي__امب____ران ؛

جلد هشتم: نبوّت خ__اصّ__ه و ع__وام_ل نفوذ و پيشرفت اسلام ؛

جلد نهم: امامت و ولايت و بررسى دلايل آن و استناد به چهار آيه كه مستقيما و 23 آي__ه كه غي__رمستقي__م بر آن دلالت دارند ؛

جلد دهم: نظ____ام حك__ومت در اس___لام، در پهن___ه ت__اري__خ.

دو جل__د الح__اقى ؛ جل__د اول: مب__انى اخ__لاق در ق__رآن و

تفاسير موضوعى فراگير و مستقل (399)

ج_ل__د دوم: اخلاق پسنديده و ناپسند در ق__رآن .

توحيد و صفات و كليات افعال الهى است ؛

2 _ جهان شناسى: شامل مباحث آفرينش، پديده هاى زمينى، جه_ان غي_ب و مس__أل__ه خل____ق و ت__دبي____ر ؛

3 _ انسان شناسى: آفرينش انسان، ويژگى هاى روح، كرامت و مسئووليت انسانى، زندگى و سنن الهى در حيات فردى و اجتماعى و ب__الاخ_ره مع_اد و سرنوشت نه_ايى بش___ر ؛

4 _ راه شناسى: انواع علم حضورى و حصولى و الهام و وحى، مسأله نبوت و ضرورت بعثت انبيا و هدف آن ؛ اعجاز، عصمت و سرانجام مسأله امامت ؛

5 _ راهنماشناسى: تاريخ انبيا و روش پيامبر اسلام در تبليغ ؛

6 _ قرآن شناسى: مب__احث پي__رام__ون شن__اخت ق___رآن در ابع____اد مختل___ف آن ؛

7 _ اخلاق يا انسان سازى قرآن (رفتار پاك) ؛

8 _ برنامه هاى عبادى قرآن: عبادات و ت_وفي_ق روابط با خ__دا ؛

9 _ احكام فردى قرآن: معاملات و انواع رفتارهاى حلال و حرام؛

10 _ احكام اجتماعى قرآن: انتظامات و روابط داخلى وبين المللى.

(400) سرگذشت تفسير

به شيوه عارفان حقيق__ى است ك__ه ب__ا عم__ق نگرى و ج__امعيّت نسبت__ا كاملى تقرير و تنظي__م گ__ردي__ده و در م__وق__ع تحقيق و تنظي__م، با م__راجع__ه به استاد براى رفع شبهات و ابهامات، مطالب ارزنده اى بر آن اضافه شده كه غالبا در پايان هر بحث با واژه هاى «گفتنى است» و «تذكّر» آمده است و با اين عمل، هرگونه خلل محتمل رفع و تدارك شده است و به ص__ورت تكميل شده ارائه گرديده است كه از اي___ن جه__ت ق____اب___ل ت____وجّه است .

استاد جوادى آملى با ارتباط مداوم علمى با قرآن، تعليم و تدريس اين مباحث را از ديرباز در مراكز عملى و دينى _ اعم از حوزه هاى علمى و دانشگاهى _ آغاز كرده كه يكى از جلوه هاى بارز آن، بخش از سيماى جمهورى اسلامى ايران، به عنوان تفسير

تفاسير موضوعى فراگير و مستقل (401)

م_وض_وعى ق__رآن است كه از سال هاى 61 _ 1360 شمسى آغاز ش__ده و ت_اكنون ادامه دارد. (1)

فهرست اجمالى مطالب اين كتاب

جلد نخست: شناخت قرآن و نزول سه گانه آن، مسأله اعجاز، رسالت قرآن، جاودانگى و خاتميت آن، تحريف ناپذيرى قرآن و فه__م ق__رآن بح_ث ش_ده است ؛

جلد دوم: مبدأ و معاد، وحى و راه هاى جهان بينى، دلائل توحيد، معي__اره__اى اخ__لاق، ه__دف آف__رينش و نب____وّت و عصم__ت ؛

جلد سوم: وح___ى و رس__ال__ت، خ___رد و دان_ش، حي__ات و مم_____ات از نظ__ر ق_______رآن ؛

جلد چهارم: وح___ى و تفكّ___ر، عل__م و عم__ل، مع__اش و معاد و برخى از مش__اه__دات قيامت ؛

جلد پنجم: بحث پيرامون فطرت، گرايش هاى صادق و كاذب از ديدگاه قرآن وراه هاى تزكيه نفس؛

جلد ششم: نب__وت ع___امّه و سي__ره انبي__اء: آدم، ادري__س، ن__وح، ه__ود، ص__الح و ابراهيم ؛

جلد هفتم: ادامه

سيره انبيا: لوط، اسحاق، يعقوب، يوسف، ايوب، شعيب، موسى، خضر، لقمان، الياس، داوود، سليمان، يونس، زكريّا،مريم،يحيى وعيسى عليهم السلام ؛

جلد هشتم: سيره حضرت رسول صلى الله عليه و آله در دو بخش: معارف توحيدى،وحى ونبوت و رسالت ؛

1- ر.ك: مق___دم___ه ن__اش__ر ب__ر كت__اب، جل__د 1، صفح__ه 18 _ 16 .

(402) سرگذشت تفسير

جلد نهم: ادامه مباحث نبوت، معاد و نصايح و مواعظ ؛

جلد دهم: مبادى اخلاق در قرآن، مقامات عارفان در نگاه ابن سين__ا، گ_زارش__ى از «رِسالَ_ةُ الطَّيْ_رِ» ف__ريد الدين عطار ؛

جلد يازدهم: م__راح__ل اخ__لاق در ق__رآن، راه هاى رسيدن به كم___ال انقط____اع و پ_اي_ان ن_اپ_ذي_رى وح__دت شه__ود ؛

جلد دوازدهم: فطرت در قرآن، فطرى بودن بينش و گرايش به خدا و دين و اخلاق ؛ و عوامل م_وان_ع شكوفايى فطرت در انسان ؛

جلد سيزدهم: معرفت شناسى در قرآن، اركان و مبانى شناخت، ميزان منطقى شن__اخت عقل__ى، شناخت شهودى و موانع شناخت.

جايگاه ابن عربى در اين تفسير ؛ چيزى كه در اين تفسير، جلب توجّه مى كند محوريّت ديدگاه هاى ابن عربى است كه به عنوان اساس و پايه رهنمودهاى ع_رف_انى شن_اخت_ه شده است.

در سيره حضرت هود عليه السلام پيرامون آيه «مامِنْ دابَّةٍ اِلاّ هُوَ ءَاخِذٌ بِناصِيَتِهاآ اِنَّ رَبّى عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»(1) چنين مى نويسد: «عارف نامدار ابن عربى چنين فرموده اند كه آيه، دليل جبرى هاست ؛ زيرا ظاهرش آن است كه زمام هر جنبنده اى (اعم از انسان و غيره) به دست خدا است و هيچ موجودى هيچ كارى را خارج از زمامدارى و تحريك و رهبرى خ__دا نمى كن_د... .

ليكن بعد از توجه به اصول و مبانى عرفان كه شيخ اكبر از بزرگترين بنيانگذاران آن است، معلوم مى شود كه منظور ايشان

1- «هيچ جنبنده اى نيست مگر

اينكه او را مهار هستى اش را در دست دارد ؛ به راستى پروردگار من بر راه راست است». 56 / هود .

فهرست اجمالى مطالب اين كتاب (403)

هم__ان__ا توحيد افع__الى است نه جب__ر مصطل__ح اس__اع__ره... .

البته با تدبّر بيشتر در نوشتار تفسيرى اين بزرگ پرچمدار عرفان در ذيل آيه مزبور، معارف عميق و مطالب فراوانى استفاده مى شود كه آنچه اشاره شد گوشه اى از آن ميدان فسيح و شمّه اى از آن بيان فصيح و توشه اى از آن خرمن انبوه و مخزن مملوّ است». (1)

در جاى جاى كتاب، از وى با عظمت و فخامت ياد مى كند (2) و او را اسوه اهل تحقيق و عرفان عميق به شمار مى آورد. مى گويد: «عرفانى كه ابن عربى ارائه كرد، با آنچه قبل بود و يا بعد آمد قابل قياس نيست ؛ زيرا وحدت شخصى حقيقت وجود، با بَنان و بَيان اين عارف نامور و سالك و منادى معرفت در بيابان حيرت و هاتف «تَعالوا» در وادى كثرت و امام انسجام در جماعت متشتّتان، به عارفان و نيز به حكيمان متألّه رسيده و او در اين باب، بى نظير است». (3)

درباره حديث معروف «شَيَّبَتْنى سُورَةُ هُودٍ»، هم از حكيم سبزوارى و هم از علامه طباطبايى، شرح و بيانى نقل مى كند ؛ آن گاه از صاحب «فتوحات» مطلبى مى آورد و در پى آن مى گويد: «سخن مرحوم سبزوارى از يك ديد حق است و سخن علامه

1- تفسي__ر م__وض__وعى جوادى آملى، جلد 6، صفحه 400 و 401. تفسي____ر اب__ن ع__رب__ى، جل____د 1، صفح_____ه 571 .

2- تفسير موضوعى جوادى آملى، جلد 1، صفحه 80 .

3- هم_______ان، جل________د 10، صفح________ه 281 .

(404) سرگذشت تفسير

طباطبايى از ديدى ديگر ؛ و گفتار